कृत्रीम बुद्धिमत्ता (AI) चा कृषि अवजरांच्या सहाय्याने वापर करून कृषि क्षेत्राची नविन वाटचाल

Farm Mechanization News

प्रा. महेश पाचारणे, श्री. रामचंद्र सांगलीकर,  श्री. आदिनाथ ताकटे, 

शेती ही हजारो वर्षांपासून मानवी संस्कृतीचा कणा आहे, जी उदरनिर्वाह करते आणि आर्थिक विकासातही योगदान देते, तर एआय काही दशकांपूर्वीच उदयास आले आहे. तरीही, प्रत्येक उद्योगात नाविन्यपूर्ण कल्पना आणल्या जात आहेत आणि शेतीही त्याला अपवाद नाही. अलिकडच्या काळात, जगाने कृषि तंत्रज्ञानात जलद प्रगती पाहिली आहे, शेती पद्धतींमध्ये अमुलाग्र बदल घडवून आणले आहेत.  हवामान बदल, लोकसंख्या वाढ आणि संसाधनांचा तुटवडा यासारख्या जागतिक आव्हानांमुळे हे नव नविन उपक्रम अधिकाधिक आवश्यक होत आहेत. कृत्रीम बुद्धिमत्ताचा वापर अनेक आव्हाने सोडवतो आणि पारंपारिक शेतीचे अनेक तोटे कमी करण्यासही मदत करतो.

कृत्रीम बुद्धिमत्ता (AI)  कृषि अवजरांच्या सहाय्याने कृषि क्षेत्रात क्रांती घडवत आहे. कामगारांची कमतरता, हवामान बदल आणि संसाधनांची अकार्यक्षमता यासारख्या जागतिक आव्हानांना तोंड देण्यासाठी पारंपारिक पद्धतींसह अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाची सांगड घालून  कृत्रीम बुद्धिमत्ता (AI) च्या मदतीने भविष्यातील शेतीची वाटचाल सुरू आहे. ट्रॅक्टर, कापणी यंत्रे, ड्रोन आणि रोबोटिक प्रणालींमध्ये एआयचा समावेश करून, आधुनिक शेती अधिक अचूक, शाश्वत आणि अधिक उत्पादक बनत आहे. हे बदल केवळ कार्यक्षमता वाढवत नाही तर शेतकऱ्याना त्यांची पिके, पशुधन आणि नैसर्गिक संसाधनांचे व्यवस्थापन अचूक आणि किफायतशीर कसे करता येईल याचे मार्गदर्शन देखील करते. कृत्रीम बुद्धिमत्ता (AI) च्या वापरामुळे शेतीमध्ये खर्च कमी करून, कार्यक्षमतेत सुधारणा करून, आणि उत्पन्न वाढविण्यास मदत होते आहे.

कृत्रीम बुद्धिमतेचा वापर करून कृषि क्षेत्रात वापरली जाणारी कृषि अवजरांची माहिती पुढे दिली आहे.

1. ऑटोनॉमस ट्रॅक्टर आणि सेल्फ ड्रायव्हिंग मशिनरी

काही आंतरराष्ट्रीय ट्रॅक्टर कंपन्यांनी AI-चलित स्वायत्त ट्रॅक्टर विकसित केले आहेत जे मानवी हस्तक्षेपाशिवाय शेतात नांगरणी, बियाणे पेरणी आणि कापणी करण्यासाठी GPS, सेन्सर्स आणि संगणक दृष्टी वापरतात.

    फायदे :

- मजुरीचा खर्च कमी होतो

- किमान मानवी चुकांसह अचूक शेती

- योग्य परिस्थितीत सतत कार्यरत ठेवता येते

1. AI आणि IoT सह अचूक शेती

AI-चलित मशिनरी, IoT सेन्सर, ड्रोन आणि उपग्रह प्रतिमा (satellite imagery) इत्यादी साधनांचा वापर करून मातीचे आरोग्य, जमिनीतील ओलावा आणि पीक परिस्थितीचे विश्लेषण करता येते.

व्हेरिएबल रेट टेक्नॉलॉजी (VRT) एआय-चलित अवजारे आणि मशीनरी वापरुन बियाणे, खते आणि कीटकनाशकांचा वापर रिअल-टाइममध्ये समायोजित करते.

उदाहरण:

तण शोधण्यासाठी कॉम्प्युटर व्हिजनचा वापर करून ट्रॅक्टरच्या सहाय्याने आवश्यक असेल तेथेच तणनाशकांची फवारणी करणे आणि यामुळे मोठी बचत करता येते.

फक्त योग्य जागी फवारणी केल्यामुळे रसायनांचा वापर ९०% पर्यन्त कमी करता येतो.

1. AI-आधारित हार्वेस्टिंग रोबोट

रोबोटिक हार्वेस्टर हे पिकलेली फळे/भाज्या ओळखण्यासाठी आणि त्यांना नुकसान न करता निवडण्यासाठी AI आणि मशीन लर्निंग वापरतात आणि फळे किंवा भाजीपाला यांची काढणी चांगल्या पद्धतीने करतात.

1. ड्रोन आणि UAV-आधारित AI मॉनिटरिंग

AI-चालित मल्टीस्पेक्ट्रल कॅमेरेसह सुसज्ज ड्रोन पीक आरोग्याचे निरीक्षण करतात, पिकावरील रोग कीड यांचे अचूक निदान करतात आणि सिंचन गरजांचे मूल्यांकन करतात.

उदाहरण :

ड्रोनचा वापर खालीलप्रमाणे केला जातो:

• पिकांची तपासणी:

ड्रोन पिकांची उंची, रंग आणि आरोग्याची माहिती गोळा करण्यासाठी वापरले जातात, ज्यामुळे शेतकरी लवकरच समस्या ओळखू शकतात. 

• खत आणि कीटकनाशकांची फवारणी:

ड्रोनद्वारे खत आणि कीटकनाशकांची फवारणी करणे सोपे होते, ज्यामुळे कमी वेळ आणि खर्चही कमी लागतो. 

• मातीचे विश्लेषण:

ड्रोन मातीतील पोषक तत्वे, आर्द्रता आणि इतर घटकांची माहिती मिळवतात, आणि त्यांचे  विश्लेषण करून खतांची योग्य मात्रा ठरविण्यास मदत होते, ज्यामुळे शेतकरी मातीची गुणवत्ता सुधारू शकतात. 

• सिंचन व्यवस्थापन:

ड्रोन सिंचन व्यवस्थापनासाठी मदत करतात, ज्यामुळे पाण्याचा योग्य वापर होतो आणि पिकांची वाढ चांगली होते आणि उत्पादनात वाढ होते.

• क्षेत्र नियोजनासाठी
• ड्रोनचा वापर जमिनीचा नकाशा तयार करण्यासाठी, मातीची धूप आणि इतर समस्या ओळखण्यासाठी केला जातो. 

• पशुधन व्यवस्थापन:

ड्रोनचा वापर पशुधनाच्या आरोग्यावर लक्ष ठेवण्यासाठी, प्राण्यांच्या हालचालींचा मागोवा घेण्यासाठी आणि कुरणाच्या परिस्थितीचे मूल्यांकन करण्यासाठी करतात. 

एआय-चलित शेती यंत्रसामग्रीमधील आव्हाने

१. उच्च प्रारंभिक खर्च: एआय-सक्षम उपकरणांच्या किमती जास्त असल्यामुळे  लहान व मध्यम शेतकरी यांना हा खर्च परवडणारा नाही  (उदा., ड्रोन, स्वायत्त ट्रॅक्टर)

२. तांत्रिक कौशल्य: प्रगत प्रणाली चालविण्यासाठी शेतकऱ्यांना प्रशिक्षणाची कमतरता असू शकते, ज्यामुळे वापरकर्ता-अनुकूल इंटरफेस आणि प्रशिक्षण कार्यक्रमांची आवश्यकता असते

३. कनेक्टिव्हिटी समस्या: इंटरनेटच्या मर्यादित सुविधा असलेल्या ग्रामीण भागात एआय मॉडेल्ससाठी रिअल-टाइम डेटा प्रोसेसिंगमध्ये अडथळा येतो

४. डेटा गोपनीयता: संवेदनशील शेती डेटा (उदा., मातीचे आरोग्य, उत्पन्न) गोपनीयता भंग  टाळण्यासाठी मजबूत एन्क्रिप्शन आणि मालकी करार आवश्यक आहेत.

कृत्रीम बुद्धिमत्ता (AI)  कृषि अवजरांची व्याख्या बदलून कृषि अवजारांना बुद्धिमान, शेती अनुकूल प्रणाली म्हणून विकसित करत आहे, जी शाश्वत शेतीला प्रोत्साहन देऊन उत्पादकता वाढवते. स्वायत्त ट्रॅक्टरपासून ते हवामानाचे भाकित विश्लेषणापर्यंत, ही तंत्रज्ञाने शेतकऱ्यांना वाढत्या लोकसंख्येच्या आणि बदलत्या हवामानाच्या मागण्या पूर्ण करण्यास सक्षम बनवतात. कृषि क्षेत्रातील आव्हाने कायम असताना, सरकारी यंत्रणा, तंत्रज्ञान विकासक आणि शेतकरी समुदाय यांच्या एकत्रित सहयोगाने आणि प्रयत्नाने कृत्रीम बुद्धिमत्ता (AI)  भविष्यातील शेती ही आधुनिक, श्रमविराहित तसेच शाश्वत करण्यासाठी नक्कीच उपयोगी ठरेल.

लेखक - प्रा. महेश पाचारणे, सहाय्यक प्राध्यापक, श्री. रामचंद्र सांगलीकर, वरिष्ठ संशोधन सहाय्यक, श्री. आदिनाथ ताकटे, सहयोगी प्राध्यापक महात्मा फुले कृषि विद्यापीठ, राहुरी