जिवाणू आणि जिवाणूंचे कार्य

जिवाणू आणि जिवाणूंचे कार्य

जीवाणू (बॅक्टेरिया)हे एकपेशीय सूक्ष्मजीव.असून ते विविध आकारांचे असतात. त्यांची लांबी काही मायक्रोमीटर असते. ते पृथ्वीवर सर्व ठिकाणी आढळतात, ते अगदी प्रतिकूल वातावरणातसुद्धा राहू शकतात.पृथ्वीवर सर्वप्रथम तयार झालेल्या पेशी जीवाणू होत्या.

साधारणतः साडेतीन अब्ज वर्षांपूर्वी पृथ्वीवर सजीव सृष्टीची सुरुवात झाली असं वैज्ञानिकांचे मत आहे. तेव्हा पृथ्वीचा पृष्ठभाग पाण्याने व्यापलेला होता. काही रासायनिक अभिक्रिया होऊन त्या पाण्यात जीवाणूंच्या रूपाने पेशी-पटलाने वेढलेला एक सूक्ष्म थेंब तयार झाला. जैविक उत्क्रांतीपूर्वी घडलेल्या या घटनेला रासायनिक उत्क्रांती असे म्हटले जाते.

हे जीवाणू ऑक्सिजन-विरहित वातावरणात होते. पृथ्वीवरील ऑक्सिजनचा मुख्य पुरवठा ज्या वनस्पतींपासून होतो त्या तयार झालेल्या नव्हत्या. म्हणून तेव्हा जे जीवाणू तयार झाले होते ते ऑक्सिजनविरहित वातावरणातील जीवाणू म्हणजे ऍनएरोबिक बॅक्टेरिया मानले जातात. 

अर्थातच ऑक्सिजन नसल्यामुळे पृथ्वीभोवती ओझोनचे वलय नव्हते म्हणून भरपूर ऊर्जेचं वहन करणारे अतिनील किरण म्हणजेच अल्ट्राव्हायोलेट रेज पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करीत. म्हणून तेव्हा पृथ्वीवरील वातावरण आजच्या सारखे नव्हते. प्रतिकूल परिस्थितीत सुद्धा तग धरणारे हे जीवाणू एक्स्ट्रीमोफिलिक मानले जातात. सर्वप्रथम तयार झालेले जीवाणू असल्यामुळे त्यांना आर्किबॅक्टेरिया असे नाव दिले गेले.

एक ग्रॅम मातीमध्ये सामान्यत: ४ कोटी जीवाणू पेशी असतात आणि एक मिलिलीटर गोड्या पाण्यात दहा लाख जीवाणू पेशी असतात.

पृथ्वीवर अंदाजे पाचावरती तीस शून्ये इतके जीवाणू आहेत. ते जे बायोमास तयार करतात ते सर्व वनस्पतींपेक्षा आणि प्राण्यांपेक्षा जास्त आहेत. वातावरणातून नायट्रोजनचे निर्धारण कण्यासारख्या पोषक द्रवांचा पुनर्वापर करून पोषक चक्रातील बऱ्याच अवस्थांमध्ये जीवाणू महत्त्वपूर्ण असतात. पौष्टिक चक्रामध्ये मृत शरीराचे विघटन समाविष्ट आहे; या प्रक्रियेतील दुर्बलतेच्या अवस्थेसाठी जीवाणू जबाबदार असतात.

हायड्रोथर्मल छिद्रे आणि थंड सीपच्या सभोवतालच्या जैविक समुदायामध्ये, हायड्रोजन, गंधक आणि मिथेन वगैरेंच्या विरघळल्या गेलेल्या संयुगांचे ऊर्जेमध्ये रूपांतर करून जीवाणू जीवन टिकवण्यासाठी आवश्यक पोषकद्रव्ये प्रदान करतात.

मानवांमध्ये आणि बहुतेक प्राण्यांमध्ये आतड्यांमध्ये आणि त्वचेवर मोठ्या संख्येने बहुतेक जीवाणू अस्तित्वात असतात. शरीरातील बहुसंख्य जीवाणू अनेक प्रकारे फायदेशीर असले तरी, विशेषतः आतडे वनस्पती (??) मध्ये रोगप्रतिकार प्रणाली संरक्षणात्मक प्रभाव द्वारे निरुपद्रवी (??) प्रस्तुत आहेत.जीवाणूंच्या अनेक प्रजाती रोगजनक आहेत आणि पटकी, गुप्तरोग, कुष्ठरोग आणि गाठचा चट्टा व या रोगांमध्ये गुरांचा सांसर्गिक रोग संसर्गजन्य रोगांमध्ये समावेश कारणीभूत आहेत. सर्वात सामान्य जीवघेणा विषाणूजन्य रोग श्वसन संक्रमण आहे. क्षयरोगामुळेच दरवर्षी मुख्यतः उप-सहारान आफ्रिकेत सुमारे २० लाख लोकांचा बळी जातो, प्रतिजैविक जीवाणू संक्रमणाच्या उपचारांसाठी वापरले जातात आणि प्रतिजैविक प्रतिकार वाढत्या समस्या बनवण्यासाठी (?), शेती (?) वापरली जातात. उद्योगात, सांडपाणी प्रक्रियेृत आणि तेल गळती खंडित करण्यात, किण्वनद्वारे चीज आणि दही उत्पादन करण्यात आणि खाण क्षेत्रातील सोने, पॅलेडियम, तांबे आणि इतर धातूंची पुन:प्राप्तीसाठी तसेच जैव तंत्रज्ञानात आणि उत्पादनात जीवाणू महत्त्वपूर्ण आहेत. तसेच प्रतिजैविकासठी आणि इतर रसायनांसाठी देखील.

एकदा स्किझोमायटेट्स ("फिशन बुरशी") हा वर्ग बनवणाऱ्या वनस्पती म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या जीवाणूंना आता प्रोकेरियोट्स म्हणून वर्गीकृत केले जाते. प्राणी आणि इतर युकर्योटे पेशी विपरीत, जीवाणूच्या पेशींमध्ये अणूचे केंद्र नसते आणि क्वचितच हार्बर पेशीचे आवरण असते. ते पेशींमध्ये विशिष्ट कार्य असणारे घटक म्हणून काम करतात. जीवाणू या शब्दामध्ये पारंपरिकपणे सर्व प्रोकेरिओट्सचा समावेश होता, परंतु वैज्ञानिक वर्गीकरण १९९० च्या दशकात सापडल्यानंतर प्रोकेरिओट्समध्ये प्राचीन सामान्य पूर्वजांमधून उत्क्रांत झालेल्या जीवांच्या दोन भिन्न गटांचा समावेश होता. या उत्क्रांतीत जीवाणूंचे आणि आर्किबॅक्टेरियांचे कार्यक्षेत्र असते.

 

लेखक विजय भुतेकर , चिखली