शेती-समुदायासाठी हवामान-स्मार्ट तंत्रज्ञान

Rain water harvesting

सुनील कुमार, प्रतिभा ठोंबरे, रविंद्र सिंह

हवामान स्मार्ट तंत्रज्ञान शेती समुदायासाठी अत्यंत महत्वाचं आहे. ह्या तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून शेतीकडे हवामान अनुमान, प्रादुर्भाव, वर्षाची निकाल, तापमान व भारी पाऊसाच्या संभावना ह्या सगळ्यात महत्वाच्या तथ्यांचा संग्रह व काम केले जाते. हवामान स्मार्ट तंत्रज्ञानाचा उपयोग करून, शेतकरी आणि त्यांच्या संघटनांना सटीक आणि समयिक माहिती मिळते, ज्यामुळे त्यांना कार्य करण्यासाठी आधारित निर्णय घेण्यात मदत होते. हवामान स्मार्ट तंत्रज्ञानाचा वापर करून, शेतीसाठी सठीक अंदाज, काळजी आणि नियोजन करण्याची क्षमता वाढते. या तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून समुदायासाठी विविध सेवा प्रदान केल्या जातात, जसे कि अग्रणी सल्लाह, अचूक अंदाज, विविध संचार माध्यमे, विशेषज्ञांची सल्ला, आणि इतर अनेक उपाय. हवामान स्मार्ट तंत्रज्ञान शेतीसाठी आवश्यक आहे ज्याने समुदायाच्या आर्थिक, सामाजिक आणि पर्यावरणीय विकासात महत्वपूर्ण भूमिका बजावू शकते.

शेती समुदायासाठी हवामान स्मार्ट तंत्रज्ञान अभ्यासकांची आवश्यकता आहे ज्याने त्यांनी नवीन तंत्रज्ञानाची नवीन अद्यावत केली जाईल. त्यांच्या तंत्रज्ञानाचा उपयोग शेतीतील समस्या निवारण, अनुसंधान व क्षेत्रीय विकासात मदतीसाठी केला जाईल. या तंत्रज्ञानाचा वापर करून, शेतकरी आणि त्यांच्या परिवारांना अधिक उत्पन्न, अधिक मार्गदर्शन व अधिक संरक्षण मिळू शकते. हवामान स्मार्ट तंत्रज्ञान योग्य व विश्वसनीय अद्यावत केल्यास, समुदायातील वारंवार अधिक उत्साह, आत्मविश्वास, आणि संघर्ष क्षमता वाढते. त्यामुळे शेती समुदाय विकसत राहतो आणि अधिक समृद्ध होतो.

१.जल-स्मार्ट तंत्रज्ञान
अ.पावसाळी पाण्याचा संचय (रेन वॉटर हार्वेस्टिंग) कसे करावे ?

यात पावसाचे पाणी मानवनिर्मित टाक्यांमध्ये किंवा नैसर्गिक भूजलांमध्ये साठविले जाते. या साठवलेल्या पाण्याचा आवश्यकतेनुसार वापर करणे अभिप्रेत असतो. आपल्याच घराच्या किंवा सोसायटीच्या आवारातील पाणी साठवायचे असल्याने अत्यंत कमी खर्चात हे काम कोणीही करू शकते. रेन वॉटर हार्वेस्टिंग म्हणजे नेमके काय करायचे? रेन वॉटर हार्वेस्टिंगचे वेगवेगळे प्रकार आहेत. त्यात एक म्हणजे टाकीत पावसाचं पाणी साठवणं आणि दुसरा प्रकार म्हणजे ग्राउंड लेव्हल वॉटर रिफीलिंग करणं.

फेरोसिमेंट वापरून बांधलेली जमिनीखालची टाकी :

ज्या ठिकाणी पिण्याच्या पाण्याची सोय नाही, अशा जागी छतावर पडणारे पावसाचे पाणी बंद टाकीमध्ये साठवले तर ते पिण्यासाठी उपयोगात येऊ शकते. पाऊस सुरू झाल्यावर पहिल्या दोन पावसाचे पाणी हे सोडून द्यावे. छत स्वच्छ झाल्यानंतरचे पावसाचे पाणी हे फिल्टर द्वारे स्वच्छ करावे. चिकनमेश, वेल्डमेश, सिमेंट आणि रेती यांच्या साहाय्याने टाकीचे बांधकाम करावे. याला फेरोसिमेंटची टाकी म्हणतात.

झिरप खड्डा:

पावसाळ्यात घराच्या छतावर साठणारे पावसाचे पाणी छताच्या उताराच्या बाजूने पाईप लावून खाली घ्यायचे. पाईपद्वारेच हे पाणी विहिरीजवळच्या शोषखड्ड्यात किंवा ते वाहून न जाता जमिनीत मुरेल अशा प्रकारे झिरप खड्ड्यात सोडायचे. या पाईपाला फिल्टर लावणे आवश्यक असते. आपण राहत असलेल्या जागेमध्ये पाच फूट लांब, पाच फूट रुंद आणि साधारण चार-साडेचार फूट खोल खड्डा घ्यावा. हा खड्डा दीड फूट उंचीपर्यंत दगडी-गोट्यांनी भरावा. त्यावर दीड फूट उंच विटांच्या तुकड्यांचा थर द्यावा. विटांच्या तुकड्यांवर दीड फूट वाळू टाकून खड्डा भरून घ्यावा. छतावर पडणारे पाणी या खड्ड्यात सोडून द्यावे.

रेन वॉटर हार्वेस्टिंग करताना घ्यावयाची काळजी:

1.छपराच्या उताराचा आणि कुटुंबाच्या गरजेचा नीट अभ्यास करून टाकीचे आकारमान ठरवावे.
2.पाऊस पडण्यापूर्वी छप्पर स्वच्छ करावे. किंवा सुरुवातीला एखादा तास पाऊस पडून गेल्यानंतर पाणी टाकीत सोडावे.
3.टाकीत पाणी सोडण्यापूर्वी फिल्टर टँकचा उपयोग केल्यास पाणी अधिक शुद्ध होते.
4.टाकी सिमेंट किंवा आरसीसीमध्ये बांधावी. टाकी जमिनीखाली बांधल्यास जागेची बचत होते आणि पाणी सुरक्षित राहते. तसेच टाकी सर्व बाजूंनी बंदिस्त असावी.

रेन वॉटर हार्वेस्टिंग करताना हिरा स्क्रीन फिल्टरचा उपयोग केल्यामुळे होणारे फायदे :

वरील प्रमाणे रेनवॉटर हार्वेस्टिंग कसे करावे हे तर आपल्या लक्षात आले आहे. परंतु हे रेन वॉटर हार्वेस्टिंग करतांना पाणी स्वच्छ करण्यासाठी फिल्टरचा उपयोग करणे खूप आवश्यक असते. फिल्टर वापरल्यामुळे पावसाच्या पाण्यातून येणारा गाळ व येणारा कचरा, पालापाचोळा आपण त्या पाण्यातून स्वच्छ करु शकतो.

ब. ठिबक सिंचन (Drip Irrigation)

ठिबक सिंचन पद्धतीत, झाडांना पाणी देताना मुख्‍य लाइनमधून, उप लाइन किंवा पार्श्व लाइनच्या तंत्राने त्याच्या लांबीनुसार उत्सर्जन बिन्‍दुंचा उपयोग करुन पाणी वितरित करतात. प्रत्येक ठिबक/उत्‍सर्जक मोजून-मापून, पाणी, पोषक तत्व आणि अन्‍य वृद्धिसाठी आवश्यक गोष्टींप्रमाणे विधिपूर्वक नियंत्रित एक समान निर्धारित मात्रेत पाणी सरळ झाडाच्या मुळाशी पोहोचवले जाते. पाणी आणि पोषक तत्व उत्‍सर्जकातून, झाडांच्या मुळाशी पाहोचते आणि गुरुत्वाकर्षण आणि केशिकांच्या संयुक्त बळाच्या माध्यमाने मातीत शोषले जाते. अशाप्रकारे, झाडांतील ओलावा आणि पोषक तत्वांच्या कमतरतेला लगेच पुन:प्राप्‍त करता येते, आणि परत पाण्याची कमतरता झाडाला होणार नाही याची काळजी घेत त्याची गुणवत्ता त्याच्या इष्टतम विकासाची क्षमता आणि उच्च वंशवृद्धीची वाढ करता येते.

ठिबक सिंचन प्रणालीचे फायदे

•वंशवृद्धित १५० % वाढ.
•पूर्ण सिंचनाच्या तुलनेत ४०% पाण्याची बचत होते. अशाप्रकारे वाचवलेल्या पाण्याने इतर जमीन सिंचित केली जाऊ शकते.
•बाग सतत,स्वस्थ वाढते आणि लवकर परिपक्व होते
•लवकर होणा-या परिपक्वतेमुळे उच्च आणि जलदपणे गुंतवणुकीची परतफेड प्राप्‍त होते
•खतांचा उपयोग केल्याने क्षमता ३०% वाढते
•खतं वापरल्याने,आंतर-संवर्धन आणि श्रम कमी होतात
•खत वापरुन लघु सिंचनपद्धतीचा वापर आणि रसायन उपचार करता येतो.
•वांझ क्षेत्र,क्षारयुक्त खारट जमीन, रेती आणि डोंगराळ जमीन देखील मशागतीने आणि खतांच्या सहाय्याने उपजाऊ बनवता येते.

क. लेझर-जमीन सपाटीकरण (लेझर लॅंड लेव्हलर)

१.हे जमीन सपाटीकरणाचे यंत्र ५५ ते ६० एच.पी. ट्रॅक्टरला पाठीमागे जोडले जाते.
२.ट्रॅक्टरची हायड्रोलीक शक्ती एका स्वयंचलित यंत्रणेला जोडली जाते. त्यामुळे चालकास ट्रॅक्टरच्या हायड्रोलीक लिव्हरला हात लावण्याची गरज राहत नाही.
३.सपाटीकरण यंत्राच्या बकेटच्या पाठीमागे दोन चाके जोडलेली असतात त्यामुळे माती योग्य त्या ठिकाणी सोडली जाते व घेतली जाते.
४.या यंत्रात लेझर किरण वापरून स्वयंचलित यंत्रणेद्वारे सपाटीकरण यंत्राच्या बकेटची उंची कमी जास्त केली जाते व त्याद्वारा अपोआप माती बकेटमध्ये घेतली जाते व सोडली जाते.

लेझर लॅंड लेव्हलरचे फायदे-

१.जमीन सपाटीकरणातील अचूकता वाढल्याने जमिनीस हवा तसा उतार देता येतो व तो शेतात सर्वत्र सारखाच असतो.
२.सपाटीकरणास कमी वेळ लागतो. उर्जा वाचते.
३.जमिनीस पाणी देणे सुलभ होते.
४.खूप मोठ्या क्षेत्रावर सपाटीकरण करणे सहज शक्य आहे. व अशा ठिकाणी जमिनीस योग्य तो उतार देऊन जमिनीत जलसंधारण करणे शक्य होते.
५.ट्रॅक्टर चालकास यंत्र चालवणे सहज शक्य होते व शारीरिक त्रास फारच कमी होतो.
६. सुपीक माती जगाच्या जागी राहते. खोलवर गाडली जात नाही.

२.ऊर्जा-स्मार्ट

झिरो टीलेज
शून्य नांगरलेली जमीन ही अशी प्रक्रिया आहे जिथे जमिनीची पूर्वतयारी न करता ड्रिलरद्वारे पिकाची पेरणी केली जाईल आणि पूर्वीची पिके जिवंत आहेत तेथे माती त्रास देऊ नये. शून्य नांगरणीमुळे केवळ लागवडीची किंमत कमी होत नाही तर मातीची धूप, पीक कालावधी आणि सिंचनाची आवश्यकता आणि तणनाशकाचा परिणाम कमी होतो जो लागवडापेक्षा चांगला आहे. शून्य नांगरलेली जमीन (झेडटी) देखील नाही नांगरलेली जमीन किंवा नील नांगरलेली जमीन म्हणतात.

शून्य नांगरलेली जमीन फायदे

•पिकाच्या कालावधीत घट आणि त्याद्वारे लवकर पीक घेता येईल यासाठी जास्त उत्पादन मिळते.
•जमीन तयार करण्यासाठी लागणा .या किंमतींची कपात आणि म्हणूनच सुमारे 80०% बचत.
•अवशिष्ट आर्द्रतेचा प्रभावीपणे वापर केला जाऊ शकतो आणि सिंचन संख्या कमी केली जाऊ शकते.
•कोरडे पदार्थ आणि सेंद्रिय पदार्थ मातीत मिसळतात.
•पर्यावरणीयदृष्ट्या सुरक्षित - कार्बन सिक्वॉस्टेशनमुळे ग्रीनहाऊस प्रभाव कमी होईल.
•कोणतीही नांगरलेली जमीन मातीची कमतरता कमी करत नाही आणि पाण्याचे नुकसान कमी करते आणि मातीची धूप थांबवते.
•माती अखंड आहे आणि कोणत्याही प्रकारची अडचण होत नाही, म्हणून आतापर्यंत कोणत्याही जमिनीत उपयुक्त वनस्पती आणि वनस्पती नाहीत.

३.पोषण- स्मार्ट

अ.साइट विशिष्ट समाकलित पौष्टिक व्यवस्थापन
साइट-विशिष्ट पोषक व्यवस्थापन (एसएसएनएम) एक वनस्पती-आधारित दृष्टीकोन आहे जो सर्वत्र वापरला जाणारा तत्त्वे प्रदान करतो. एसएसएनएम प्रभावी एन, पी आणि के व्यवस्थापनासाठी मार्गदर्शक सूचना देखील देते जेणेकरुन भात शेतकरी आपल्या पिकास योग्य प्रमाणात आवश्यक पोषक आहार देतात.

क.लीफ कलर चार्ट

लीफ कलर चार्ट हे एक प्रयोगशील उपकरण आहे ज्यात वनस्पतींच्या पानांची रंगणी विविधता दर्शविली जाते. ह्या चार्टमध्ये पानांच्या रंगाच्या विविध धगधगे प्रदर्शित केले जातात, ज्यामध्ये पानांच्या स्वाभाविक रंगांच्या संवेदनशीलता आणि स्वरूपातील बदल किंवा रोगांच्या लक्षणांचे संदेश सांगितले जाते. ह्या चार्टमध्ये प्रत्येक पानाला एक खाली वर्ग असतो, ज्यामध्ये त्याच्या रंगाची अंतराची नमुना दिलेली असते. चार्टमध्ये पानांच्या नावे आणि त्यांचे अर्थ प्रदर्शित केले जातात. तसेच, ह्या चार्टमध्ये वनस्पतींच्या विविध प्रकारांच्या पानांची चित्रे दिलेली असतात.

लीफ कलर चार्ट वनस्पती शोध आणि प्रबंधनात वापरले जाते. ते वनस्पतींच्या आरोग्याची स्थिती, पोषणाचे अभाव किंवा रोगांचे प्रकट होण्यासाठी महत्वपूर्ण आहे. या चार्टमध्ये विविध पानांचे रंग आणि त्यांचे स्थितीसाठी वापरले जाते. शेतीसाठी, लीफ कलर चार्ट वापरताना शेतकरी वनस्पतींच्या पानांच्या रंगांच्या परिवर्तनांची अंदाज करू शकतो. त्यामुळे तो रोगांच्या लक्षणांची साखळी सांगतो आणि उपाय शोधून करतो. सामाजिक वनस्पती शोधाच्या क्षेत्रात, वैज्ञानिक अभ्यासांतील वनस्पतींच्या रंगांच्या अनुसंधानात लीफ कलर चार्ट अत्यंत महत्वपूर्ण आहे. या चार्टमध्ये पानांची रंगणी विविधता विश्लेषण करून, त्यांच्या प्रकाराच्या वनस्पतींच्या वारंवार अधिक अभ्यास केले जाते. चार्टमध्ये उल्लेखनीय वापर आहे जसे की विविध शैक्षणिक, प्रयोगात्मक, आणि सामाजिक प्रकल्पांमध्ये. वनस्पतींच्या रंगांचे अभ्यास करण्यासाठी, लीफ कलर चार्ट एक उपयुक्त औषध आहे.

४. कार्बन-स्मार्ट
अ. कृषि वानिकी (अ‍ॅग्रोफोरेस्ट्री)

कृषिपद्धतींसोबत झाडांचे एकत्रीकरण करून कार्बन स्मार्ट शेतीमध्ये कृषी वनीकरण महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. झाडे नैसर्गिक कार्बन सिंक म्हणून काम करतात, वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेतात आणि ते बायोमास आणि मातीत साठवतात. कृषी वनीकरण पारंपारिक शेतीच्या तुलनेत कार्बन जप्ती वाढवते, ज्यामुळे हवामान बदल कमी होण्यास हातभार लागतो. याव्यतिरिक्त, ते मातीचे आरोग्य सुधारते, धूप कमी करते आणि जैवविविधतेला प्रोत्साहन देते, कार्बन संचयनात आणखी वाढ करते. कृषी वनीकरण प्रणाली मातीचा त्रास, खतांचा वापर आणि कृषी क्रियाकलापांशी संबंधित उर्जेचा वापर कमी करून हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करण्यास मदत करतात. उत्पादनात विविधता आणून आणि हवामानातील परिवर्तनशीलतेची लवचिकता वाढवून, कृषी वनीकरण हवामान बदलाचे परिणाम कमी करताना शाश्वत शेती पद्धतींना समर्थन देते. शिवाय, ते कार्बन ट्रेडिंग किंवा इकोसिस्टम सेवांसाठी पेमेंटद्वारे अतिरिक्त उत्पन्न देऊ शकते, शेतकऱ्यांना कार्बन स्मार्ट शेती पद्धती अवलंबण्यास प्रोत्साहन देते. एकूणच, कृषी वनीकरण पर्यावरणीय आणि कृषी दोन्ही आव्हानांना संबोधित करून, हवामान-स्मार्ट शेतीसाठी एक समग्र दृष्टीकोन देते.

ब. एकात्मिक कीड व्यवस्थापन

एकात्मिक कीड व्यवस्थापनामध्ये वातावरणाशी समन्वय साधून किडींची संख्या आर्थिक नुकसान पातळी खाली ठेवली जाते. या व्यवस्थापन तंत्रामध्ये तांत्रिक, भौतिक, रासायनिक, जैविक, अनुवंशिक पर्यावरण पद्धतीचा वापर केला जातो. तर पाहुयात एकात्मिक कीड व्यवस्थापनामध्ये कोणत्या गोष्टी लक्षात घ्यायला हव्यात. नैसर्गिक कीड नियंत्रण यंत्रणा वाढविण्यासाठी हिरवळीची खते, सेंद्रिय खते आणि आंतरपीक यासारख्या पद्धतींचा वापर करते. शिवाय, भक्षक कीटक आणि परजीवी वेस्प्स सारख्या फायदेशीर जीवांच्या अंमलबजावणीमुळे कीटकांचे व्यवस्थापन करण्यासाठी सुरक्षित, बिनविषारी आणि दीर्घकालीन उपाय मिळतो.

५. हवामान-स्मार्ट
अ. पशुधन साठी हवामान स्मार्ट गृहनिर्माण

पशुधन उत्पादनांची जागतिक मागणी 2050 पर्यंत दुप्पट होण्याची अपेक्षा आहे, मुख्यत्वेकरून जगभरातील राहणीमानात सुधारणा झाल्यामुळे. दरम्यान, हवामानातील बदल पशुधन उत्पादनास धोका आहे कारण खाद्य पीक आणि चारा, पाण्याची उपलब्धता, पशु आणि दूध उत्पादन, पशुधन रोग, पशु पुनरुत्पादन आणि जैवविविधतेवर परिणाम होतो. पशुधन उत्पादन हवामानातील परिवर्तनामुळे मर्यादित असेल कारण प्राण्यांच्या पाण्याचा वापर तीन घटकांनी वाढण्याची अपेक्षा आहे, उत्पादनात 70% वाढ आवश्यक असल्याने शेतजमिनीची मागणी वाढेल आणि जागतिक अन्नधान्यांपैकी सुमारे एक तृतीयांश अन्न सुरक्षेची चिंता आहे. कापणीचा उपयोग पशुधनासाठी केला जातो. दरम्यान, जागतिक हरितगृह वायू (GHG) उत्सर्जनात पशुधन क्षेत्राचा वाटा १४.५% आहे, ज्यामुळे हवामान बदलाला आणखी चालना मिळते. परिणामी, GHG उत्सर्जन कमी करण्यात आणि जागतिक अन्न सुरक्षा सुधारण्यात पशुधन क्षेत्र एक प्रमुख भूमिका बजावेल. म्हणून, शाश्वत पशुधन उत्पादनाच्या संक्रमणामध्ये, वापरात असलेल्या स्थान आणि पशुधन उत्पादन प्रणालीच्या अनुरुप अनुकूलन आणि कमी करण्याच्या उपायांच्या वापराशी संबंधित मूल्यांकन आणि धोरणांच्या अंमलबजावणीस समर्थन आणि सुविधा देणारी धोरणे हवामान बदल अनुकूलन आणि शमन उपाय गोष्टींची आवश्यकता आहे.

ब. हवामानावर आधारित पीक कृषी-सल्लागार

हवामान-आधारित पीक कृषी-सल्लागार सेवा शाश्वत शेती आणि अन्न सुरक्षेसाठी, विशेषतः हवामान बदलाच्या पार्श्वभूमीवर महत्त्वपूर्ण आहेत. या सेवा शेतकऱ्यांना स्थानिक हवामान परिस्थितीनुसार पीक व्यवस्थापन पद्धतींबद्दल वेळेवर माहिती आणि मार्गदर्शन प्रदान करतात. तापमान, पर्जन्यमान, आर्द्रता आणि हवामानाचे नमुने यासारख्या घटकांचा विचार करून, हवामान-आधारित कृषी-सल्लागार शेतकऱ्यांना लागवड, सिंचन, खते, कीड आणि रोग व्यवस्थापन आणि कापणी यासंबंधी माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यास मदत करते.
हवामान-आधारित पीक कृषी-सल्लागाराचे महत्त्व कृषी उत्पादकता वाढवणे, संसाधनांचा वापर इष्टतम करणे आणि हवामानातील बदलांशी संबंधित जोखीम कमी करण्याच्या क्षमतेमध्ये आहे. हे शेतकऱ्यांना बदलत्या हवामान परिस्थितीशी जुळवून घेण्यास, पिकांचे नुकसान कमी करण्यास आणि हवामानाच्या तीव्र घटनांशी लवचिकता सुधारण्यास सक्षम करते. सरतेशेवटी, या सल्लागार सेवा पीक उत्पादनात वाढ, शेतकऱ्यांसाठी सुधारित आजीविका आणि समुदायांसाठी एकूणच अन्न सुरक्षा यासाठी योगदान देतात. ते शाश्वत शेती पद्धतींसाठी आवश्यक साधने म्हणून काम करतात आणि बदलत्या हवामानात कृषी प्रणालीची दीर्घकालीन व्यवहार्यता सुनिश्चित करतात.

क. पीक विमा

पीक विमा शेतकऱ्यांना नैसर्गिक आपत्ती, कीड, रोग किंवा इतर अनपेक्षित घटनांमुळे झालेल्या नुकसानीपासून आर्थिक संरक्षण देतो ज्यामुळे त्यांच्या पिकांचे नुकसान होते किंवा नष्ट होते. हे शेतीशी संबंधित जोखीम कमी करण्यास मदत करते आणि कृषी उपजीविकेला स्थिरता प्रदान करते. पीक निकामी झाल्यास किंवा उत्पादनात घट झाल्यास, शेतकऱ्यांना त्यांचे नुकसान भरून काढण्यासाठी भरपाई मिळते, त्यांची आर्थिक स्थिरता सुनिश्चित होते. पीक विमा शेतकऱ्यांना आधुनिक कृषी पद्धतींमध्ये गुंतवणूक करण्यास, नवनवीन तंत्रज्ञानाचा अवलंब करण्यास आणि उत्पादकता वाढविण्यास प्रोत्साहित करतो, ज्यामुळे अन्न सुरक्षा आणि ग्रामीण विकासाला हातभार लागतो. याव्यतिरिक्त, ते हवामान बदलाच्या शेतीवरील प्रतिकूल परिणामांपासून संरक्षण करते, या क्षेत्रातील लवचिकता आणि टिकाऊपणाला प्रोत्साहन देते.

६. ज्ञान-स्मार्ट
अ. आकस्मिक पिकांचे नियोजन

आकस्मिक पीक नियोजन हा एक धोरणात्मक दृष्टीकोन आहे जिथे शेतकरी अनिश्चित परिस्थितीशी जुळवून घेण्यासाठी लवचिक शेती योजना विकसित करतात. यामध्ये हवामानातील बदल, बाजारातील चढउतार आणि कीटकांचा प्रादुर्भाव यासारख्या जोखमींचे मूल्यांकन करणे समाविष्ट आहे. शेतकरी नंतर पीक निवड, लागवड वेळापत्रक आणि त्यानुसार इनपुट वापर समायोजित करतात. पिकांमध्ये वैविध्य आणून, लावणीच्या वेळेत अडथळे आणून आणि अनुकूल व्यवस्थापन पद्धतींचा अवलंब करून, शेतकरी जोखीम कमी करतात आणि उत्पादकता इष्टतम करतात. सतत देखरेख आणि मूल्यमापन संपूर्ण वाढत्या हंगामात रिअल-टाइम ऍडजस्टमेंटसाठी अनुमती देते. आकस्मिक पीक नियोजन शेतीमध्ये लवचिकता वाढवते, संसाधन व्यवस्थापन सुधारते आणि शाश्वत शेती पद्धती सुनिश्चित करते. हे शेतकऱ्यांना बदलत्या परिस्थितीला प्रभावीपणे प्रतिसाद देण्यासाठी, कमीत कमी तोटा आणि गुंतवणुकीवर जास्तीत जास्त परतावा देण्यास सक्षम करते. एकंदरीत, अनिश्चिततेच्या काळात भरभराटीस सक्षम असलेली लवचिक आणि अनुकूल कृषी प्रणाली तयार करण्यासाठी आकस्मिक पीक नियोजन महत्त्वपूर्ण आहे.

ब. सुधारित पिकांच्या जात

सुधारित पीक वाण कृषी उत्पादकता, अन्न सुरक्षा आणि शेतकऱ्यांची उपजीविका वाढविण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. या जाती वैज्ञानिक प्रजनन कार्यक्रमांद्वारे विकसित केल्या जातात जसे की उच्च उत्पादन क्षमता, सुधारित रोग प्रतिकारशक्ती, पर्यावरणीय ताण सहनशीलता आणि वर्धित पोषण सामग्री. सुधारित पीक वाणांचा अवलंब करून, शेतकरी प्रति युनिट क्षेत्रामध्ये जास्त उत्पादन मिळवू शकतात, ज्यामुळे उत्पन्न वाढू शकते आणि आर्थिक स्थिरता येते. या व्यतिरिक्त, वाढत्या लोकसंख्येसाठी पोषक अन्नाचा स्थिर पुरवठा सुनिश्चित करून सुधारित जाती अन्न सुरक्षेत योगदान देतात. ते अत्यंत हवामानाच्या घटनांशी लवचिकता वाढवून आणि कीटक आणि रोगांच्या प्रादुर्भावाची असुरक्षा कमी करून हवामान बदलाचे परिणाम कमी करण्यास मदत करतात. एकंदरीत, सुधारित पीक वाणांचा वापर शाश्वत उपजीविका आणि पर्यावरणीय कारभाराला चालना देताना जागतिक शेतीच्या विकसित आव्हानांना तोंड देण्यासाठी एक शाश्वत उपाय दर्शवतो.

क.बियाणे आणि चारा बँक

बियाणे आणि चारा बँका कृषी समुदायांसाठी, विशेषत: हवामानातील अनिश्चितता आणि अन्न असुरक्षिततेसाठी असुरक्षित असलेल्या प्रदेशांमध्ये महत्त्वपूर्ण संसाधने म्हणून काम करतात. या बँका विविध प्रकारच्या बियाणे आणि चारा प्रजातींचे भांडार म्हणून काम करतात जे स्थानिक परिस्थितीस अनुकूल असतात आणि पर्यावरणीय ताणांना लवचिक असतात. बियाणे आणि चारा बँकांचे महत्त्व पीक विविधता सुनिश्चित करणे, अन्न सुरक्षा वाढवणे आणि पशुधन पोषणास समर्थन देणे या त्यांच्या भूमिकेत आहे. पारंपारिक आणि सुधारित वाणांसह विविध प्रकारच्या पीक जातींचे जतन करून, बियाणे बँका प्रजनन कार्यक्रम आणि बदलत्या हवामानाशी जुळवून घेण्यासाठी आवश्यक जनुकीय विविधता राखतात. बियाणे बँकांकडून दर्जेदार बियाण्यांचा प्रवेश शेतकऱ्यांना वैविध्यपूर्ण पिके घेण्यास सक्षम करतो, स्थिर उत्पादन आणि कुटुंबांसाठी आणि समुदायांसाठी पुरेसे पोषण सुनिश्चित करतो. याव्यतिरिक्त, चारा बँक पशुधन पोषणासाठी आवश्यक चारा प्रजाती प्रदान करतात, विशेषत: टंचाई, दुष्काळ किंवा चारा टंचाईच्या काळात. एकंदरीत, बियाणे आणि चारा बँका शाश्वत शेती, ग्रामीण विकास आणि पर्यावरणीय आव्हानांना लवचिकता वाढविण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

शेती-समुदायासाठी हवामान-स्मार्ट तंत्रज्ञान म्हणजे कृषी पद्धतींचा संदर्भ आहे ज्यांचे उद्दिष्ट शाश्वतपणे उत्पादकता वाढवणे, हवामान बदलासाठी लवचिकता वाढवणे आणि हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करणे आहे. हा दृष्टीकोन बदलत्या हवामानामुळे निर्माण झालेल्या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी हवामान अनुकूलन, शमन आणि अन्न सुरक्षा धोरणे एकत्रित करतो. हवामान-स्मार्ट शेतीच्या मुख्य तत्त्वांमध्ये हवामान-प्रतिरोधक पीक वाणांचा वापर, कार्यक्षम पाणी व्यवस्थापन तंत्र, मृदा संवर्धन पद्धती, कृषी वनीकरण आणि एकात्मिक कीड व्यवस्थापन यांचा समावेश होतो. या पद्धती लागू करून, शेतकरी हवामानातील बदलांशी जुळवून घेऊ शकतात, पर्यावरणाचा ऱ्हास कमी करू शकतात आणि हवामान बदल कमी करण्याच्या जागतिक प्रयत्नांमध्ये योगदान देऊ शकतात. हवामान-स्मार्ट शेती केवळ हवामानातील अनिश्चिततेचा सामना करताना शेतकऱ्यांना उत्पादन टिकवून ठेवण्यास किंवा वाढविण्यात मदत करत नाही तर शाश्वत जमिनीचा वापर, जैवविविधता संवर्धन आणि ग्रामीण विकासाला प्रोत्साहन देते. हा एक समग्र दृष्टीकोन आहे जो पर्यावरणीय शाश्वतता आणि हवामान-संबंधित जोखमींशी लवचिकतेसह कृषी उत्पादन संतुलित करण्याचा प्रयत्न करतो.

लेखक - सुनील कुमार - विषय विशेषज्ञ (कृषि विस्तार)
प्रतिभा ठोंबरे- विषय विशेषज्ञ (गृह विज्ञान)
रविंद्र सिंह - वरिष्ठ शास्त्रज्ञ व प्रमुख, भा.कृ.अनु.प.-श्री सिद्धगिरी कृषि विज्ञान केंद्र, कोल्हापुर, महाराष्ट्र