सेंद्रिय हळद लागवड आणि प्रक्रिया : आरोग्य व उद्योजकतेसाठी नवी संधी

प्रस्तावना

सेंद्रिय शेतीचे महत्त्व

आजच्या धावपळीच्या युगात वाढते शहरीकरण, अनिर्बंध जंगलतोड आणि बदलते जीवनमान यामुळे निसर्गाचा नाजूक समतोल ढासळला आहे. आकाश, वायू, जल, तेज आणि पृथ्वी या मूलभूत तत्त्वांवर होणाऱ्या अतिक्रमणाने ऋतूचक्र बिघडले, नविन प्रकारचे आजार बळावले आणि नैसर्गिक आपत्तींची तीव्रता वाढली. यामुळेच आजचा सजग मानव आपल्या आहाराकडे अधिक जाणीवपूर्वक पाहू लागला आहे. सेंद्रिय शेती आणि सेंद्रिय अन्न यांची मागणी झपाट्याने वाढताना दिसते. नैसर्गिक साधनांवर आधारित, रसायनमुक्त सेंद्रिय शेतीसाठी भारत सरकारनेही पुढाकार घेतला आहे. पारंपरिक ज्ञानाचा पुनर्विकास करणारी सेंद्रिय शेती — म्हणजे शेतातील शेणखत, गोमूत्र, पीक अवशेष आणि जैविक साधनांचा वापर करून केलेली नैसर्गिक शेती.

सेंद्रिय शेती ही केवळ उत्पादनाचे साधन नाही, तर ती आरोग्यदायी अन्ननिर्मिती, मातीची सुपीकता टिकवणे आणि पर्यावरणाचा समतोल राखणे यांचा सुंदर संगम आहे. यातून रसायनमुक्त अन्न मिळते, जैवविविधता वृद्धिंगत होते आणि शाश्वत शेतीचे स्वप्न साकार होते. आज सेंद्रिय शेती ही काळाची गरज ठरली असून, हीच शेती मानवजातीला निरोगी आणि शाश्वत भविष्याची दिशा दाखवत आहे.

सेंद्रिय हळदीचे महत्त्व

हळद ही झिंगिबेरेसी कुलातील वनस्पती असून तिचे शास्त्रीय नाव कुर्कुमा लोंगा आहे. भारतीय परंपरेत आणि आरोग्यशास्त्रात हळदीला अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. ती प्रामुख्याने मसाल्याचे उत्पादन, औषधनिर्मिती, आणि रंगनिर्मिती यासाठी वापरली जाते.  विशेषतः सेंद्रिय पद्धतीने उत्पादन घेतलेली हळद ही अधिक पोषक, शुद्ध आणि औषधी गुणधर्मांनी भरलेली असते. रासायनिक खतांचा वापर न करता आणि नैसर्गिक पद्धतीने पिकवलेली हळद प्रक्रियेद्वारे अधिक गुणवत्तापूर्ण आणि निर्यातक्षम बनते.

सेंद्रिय शेती संशोधन संस्था (Research Institute of Organic Agriculture, FiBL) यांच्या २०२१ मधील सर्वेक्षणानुसार, सेंद्रिय शेती करणाऱ्या १८७ देशांमध्ये भारताचे स्थान अद्वितीय आहे. भारत हा जगातील सर्वात मोठा हळद उत्पादक देश असून सुमारे ८०% हळद उत्पादन भारतात होते, तर १५ ते २० टक्के हळद निर्यात केली जाते. देशातील एकूण सेंद्रिय शेतीपैकी हळदीचे सेंद्रिय लागवड क्षेत्र सुमारे १.३ लाख हेक्टर असून, यामध्ये महाराष्ट्र, आंध्रप्रदेश, तेलंगणा, कर्नाटक, ओडिशा, तामिळनाडु आणि उत्तर-पूर्व राज्यांचा मोठा वाटा आहे. सेंद्रिय हळद उत्पादन दर हेक्टर ६ ते ८ टनांपर्यंत असून, पारंपरिक हळदीच्या तुलनेत यामध्ये उच्च प्रत आणि अधिक औषधी गुणधर्म आढळतात. सेंद्रिय प्रमाणपत्र असलेल्या हळदीस ४०% पर्यंत अधिक बाजारभाव मिळतो. भारतातून दरवर्षी सुमारे १.५ लाख मेट्रिक टन हळद निर्यात केली जाते, ज्यात सेंद्रिय हळदीचा वाटा झपाट्याने वाढत आहे. सेंद्रिय शेतीमुळे उत्पादनात सातत्य, जमिनीची सुपीकता आणि निर्यातक्षम उत्पादनात वाढ दिसून येत आहे.

भौगोलिकदृष्ट्या भारताचे वातावरण हळद लागवडीस अनुकूल असल्याने जम्मू-काश्मीरपासून कन्याकुमारीपर्यंत हळदीची लागवड होऊ शकते. विशेषतः महाराष्ट्रातील हवामान हळद लागवडीस अत्यंत पोषक आहे. राज्यातील हळद उत्पादन प्रामुख्याने सातारा, चंद्रपूर, सांगली, उस्मानाबाद, लातूर, जळगाव, नांदेड, नागपूर, हिंगोली, कोल्हापूर आणि परभणी जिल्ह्यांत होते.

चित्र १. भारतातील राज्यनिहाय हळदीचे उत्पादन

कुर्कुमीन हा हळदीतील मुख्य सक्रिय घटक  असून, तो तिच्या पिवळसर रंगासोबतच औषधी गुणधर्मांसाठीही महत्वपूर्ण असतो. त्यामध्ये अँटीऑक्सिडंट, दाहशामक (Anti-inflammatory), बॅक्टेरियाविरोधी आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवणारे गुणधर्म असतात. कुर्कुमीनचा उपयोग संधिवात, हृदयरोग, मधुमेह आणि कर्करोगासारख्या आजारांवरील संशोधनासाठी केला जातो. सेंद्रिय हळदीमध्ये कुर्कुमीनचे प्रमाण अधिक असल्याने ती अधिक पौष्टिक आणि औषधी असते. या लेखात आपण सेंद्रिय पद्धतीने घेतलेल्या हळदीची प्रक्रिया, तिचे फायदे आणि भविष्यातील आरोग्यदायी व व्यवसायिक संधी यांचा सविस्तर आढावा घेणार आहोत.

सेंद्रिय हळद प्रक्रिया म्हणजे काय?

सेंद्रिय हळद प्रक्रिया म्हणजे रासायनिक खतांचा व कीटकनाशकांचा वापर न करता नैसर्गिक पद्धतीने हळदीचे उत्पादन आणि प्रक्रिया करणे. या प्रक्रियेमुळे हळदीतील नैसर्गिक औषधी घटक, विशेषतः कुर्कुमीन, टिकून राहतो आणि परिणामी हळद अधिक आरोग्यदायी व गुणकारी बनते.

सेंद्रिय हळद उत्पादनाची प्रक्रिया अत्यंत काळजीपूर्वक आणि नैसर्गिक पद्धतींनी केली जाते. सुरुवातीला, हळदीसाठी योग्य जमिन निवडली जाते, जी नैसर्गिकरित्या सुपीक आणि सेंद्रिय घटकांनी समृद्ध असते. गाईच्या शेणापासून बनवलेले सेंद्रिय खत, कंपोस्ट, हिरवळीची खतं आणि जैविक कीडनाशकांचा वापर करून पूर्वतयारी केली जाते. यानंतर, हळदीच्या गुणवत्तापूर्ण जातींची निवड करून बियाणे प्रक्रिया केली जाते. या प्रक्रियेत रासायनिक बुरशीनाशकांऐवजी नैसर्गिक बुरशीनाशकांचा वापर केला जातो, ज्यामुळे पीक निरोगी राहते आणि पर्यावरणावर नकारात्मक परिणाम होत नाही.

हळदीची लागवड आणि वाढ

हळदीची लागवड प्रामुख्याने खरीप हंगामात केली जाते. प्रामुख्याने हळद उन्हाळ्याच्या शेवटी किंवा पावसाळ्याच्या सुरुवातीस (मे-जून) लावली जाते. सेंद्रिय पद्धतीने लागवडीसाठी मुख्यतः गादीवाफे तंत्राचा वापर केला जातो. गादीवाफे म्हणजे सैल, सेंद्रिय घटकयुक्त, १ मीटर रुंदीचे आणि योग्य उंचीचे बेड तयार करून लागवड करण्याची पद्धत आहे, ज्यामुळे पाणी निचरा सुधारतो आणि मुळांचा चांगला विकास होतो.

हवामान आणि मातीची आवश्यकता

हळदीची लागवड समुद्रसपाटीपासून १५०० मीटर उंचीपर्यंत विविध उष्णकटिबंधीय परिस्थितीत, २०-३५ अंश सेल्सिअस तापमानात आणि वार्षिक १५०० मिमी किंवा त्याहून अधिक पाऊस पडतो, पावसावर अवलंबून किंवा सिंचनाखाली करता येते. जरी ते वेगवेगळ्या प्रकारच्या मातीत घेतले जाऊ शकते, तरी ते चांगल्या निचऱ्याच्या वाळू किंवा चिकणमाती मातीत चांगले वाढते ज्यांचे पीएच श्रेणी ४.५-७.५ असते आणि चांगल्या सेंद्रिय स्थितीचे असते.

जमीन तयार करणे

पावसाच्या सुरुवातीच्या पावसाने जमीन तयार केली जाते. सुमारे चार खोल नांगरट्यांनी माती चांगली मशागत केली जाते. लॅटराइट मातीसाठी मातीच्या पीएचनुसार ५००-१००० किलो/हेक्टर या प्रमाणात हायड्रेटेड चुना टाकावा लागतो आणि पूर्णपणे नांगरून घ्यावा लागतो. जमिनीत आम्लता अधिक असल्यास पीएच संतुलित करण्यासाठी हायड्रेटेड चुना वापरला जातो. मान्सूनपूर्व पाऊस पडताच, १·० मीटर रुंदीचे, ३० सेमी उंचीचे आणि सोयीस्कर लांबीचे गादीवाफे तयार केले जातात दोन ओळीतील अंतर ३०-४५ सेमी आणि दोन रोपांमधील अंतर १५-२० सेमी ठेवले जाते. लागवड देखील कडा आणि सरी तयार करून केली जाते.

प्रसार आणि लागवड

लागवडीसाठी संपूर्ण किंवा तुकडे केलेले मातृकंद (मदर राईझोम) आणि बोटासारखे कंद वापरले जातात. शक्यतो, चांगली वाढ झालेली, निरोगी आणि रोगमुक्त कंदमुळे निवडावीत. सेंद्रिय शेतीमध्ये रासायनिक बुरशीनाशकांऐवजी ट्रायकोडर्मा, गोमूत्र किंवा दशपर्णी अर्क यांसारख्या सेंद्रिय बुरशीनाशकांनी कंदमुळे प्रक्रिया करणे फायदेशीर ठरते. प्रक्रिया केलेले कंद सावलीत ३-४ तास वाळवून लागवड करावी. एक हेक्टर क्षेत्रासाठी साधारणतः २,५०० किलो कंदमुळांची बियाणे म्हणून आवश्यकता असते.

खत आणि आच्छादन

शेतखत (FYM) किंवा कंपोस्ट हे ३० ते ४० टन प्रति हेक्टर या प्रमाणात, जमीन तयार करताना किंवा लागवडीच्या वेळी गादीवाफ्यावर किंवा खड्ड्यांत बेसल ड्रेसिंग म्हणून मिसळले जाते. तसेच, केक (जसे की निंबोळी पेंड किंवा तीळ पेंड) यासारखी सेंद्रिय खते २ टन प्रति हेक्टर या दराने वापरता येतात. अशा वेळी शेणखताचे प्रमाण थोडे कमी करता येते. लागवडीनंतर लगेचच, हिरव्या पानांचे (जसे की गवत, मक्याचे पाने इ.) आच्छादन सुमारे १२ ते १५ टन प्रति हेक्टर या प्रमाणात करणे गरजेचे असते, जेणेकरून मातीतील ओलावा टिकून राहील आणि तणांचा प्रादुर्भाव कमी होईल. यानंतर, लागवडीनंतर ४० व ९० दिवसांनी तणनियंत्रण आणि माती चढवण्याच्या प्रक्रियेनंतर, आच्छादनाची पुनरावृत्ती ७.५ टन प्रति हेक्टर या प्रमाणात केली जाते.

हळदीच्या वाढीच्या काळात प्रामुख्याने खालील खते वापरली जातात –

- गांडूळ खत – हळदीच्या चांगल्या वाढीसाठी अत्यंत फायदेशीर

- निंबोळी पेंड – कीड व रोग नियंत्रणासाठी महत्त्वपूर्ण

- जैविक द्रावण – जीवामृत, दशपर्णी अर्क, निंबोळी अर्क यांचा फवारणीसाठी उपयोग केला जातो

खुरपणी आणि सिंचन

तणांच्या तीव्रतेनुसार लागवडीनंतर ६०, ९० आणि १२० दिवसांनी तीनदा खुरपणी करावी लागते. बागायती पिकाच्या बाबतीत, हवामान आणि मातीच्या परिस्थितीनुसार, चिकणमाती जमिनीत सुमारे १५ ते २३ आणि वाळूच्या चिकणमाती जमिनीत ४० सिंचन द्यावे लागतात. सिंचनासाठी प्रामुख्याने ठिबक सिंचन पद्धतीचा वापर केला जातो, जेणेकरून पाण्याचा योग्य वापर होईल.

हळदीची काढणी आणि प्रक्रिया

हळदीची काढणी:

सेंद्रिय हळदीची काढणी योग्य वेळी आणि शास्त्रशुद्ध पद्धतीने करणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. चांगल्या पद्धतीने व्यवस्थापित केलेले हळदीचे पीक पेरणीच्या प्रकारानुसार आणि वेळेनुसार सात ते नऊ महिन्यांत काढणीसाठी तयार होते. साधारणपणे जानेवारी ते मार्च दरम्यान हळदीची काढणी केली जाते. परिपक्व झाल्यावर, पाने सुकतात आणि हलक्या तपकिरी ते पिवळ्या रंगाची होतात. जेव्हा हळदीची पाने वाळून पिवळी पडतात, तेव्हा ती उपटून बाहेर काढली जाते. हळदीचे कंद व्यवस्थित काळजीपूर्वक काढले जातात. हळदीची काढणी अथवा खोदणी करताना चुकून कंदांना इजा झाली तर त्याचा हळदीच्या प्रतीवर आणि विक्रीवर विपरीत परिणाम होऊ शकतो.

हळद प्रक्रिया:

ताजी हळद काढणीनंतर हळकुंडे स्वच्छ पाण्याने दोन ते तीन वेळा धुवून माती आणि मुळांपासून स्वच्छ केली जातात. पारंपरिक पद्धतीमध्ये ओल्या हळदीचे कंद शिजवून वाळवले जातात, मात्र काही सेंद्रिय प्रक्रिया करणारे शेतकरी उकळण्याऐवजी नैसर्गिक वाळवणीला प्राधान्य देतात. हळदीचे कंद शिजवण्याची पद्धत वगळून सेंद्रिय हळद प्रक्रिया (Organic Turmeric Processing) ही हळदीच्या उत्पादनाची एक पर्यायी आणि नैसर्गिक पद्धत आहे, जी विशेषतः सेंद्रिय शेतकरी किंवा कमी प्रमाणात प्रक्रिया करणाऱ्या शेतकरी समूहांसाठी उपयुक्त आहे.

 स्वच्छ धुतलेले हळदीचे कंद सावलीत किंवा सौम्य उन्हात सुमारे १५-२० दिवस वाळवले जातात. आधुनिक हळद प्रक्रियेमध्ये ओल्या हळदीपासून मशिनच्या सहाय्याने छोट्या छोट्या चकत्या तयार केल्या जातात आणि सौम्य उन्हात वाळवल्या जातात. यामुळे ६-७ दिवसांच्या कमी कालावधीमध्ये हळद वाळवली जाते. सेंद्रिय हळद वाळवण्यासाठी नैसर्गिक सूर्यप्रकाशाचा वापर केला जातो, ज्यामुळे तिचे पोषणमूल्य टिकून राहते. काहीवेळा सौर वाळवण यंत्राचा वापर करूनही हळद वाळवली जाते. पारंपरिक पद्धतीने उन्हात वाळवल्यास धूळ, कीड आणि आर्द्रतेमुळे अन्न खराब होण्याची शक्यता अधिक असते. मात्र, सौर वाळवण यंत्राच्या मदतीने स्वच्छ, सुरक्षित आणि कार्यक्षम पद्धतीने वाळवण प्रक्रिया केली जाते.

शेवटी, हळद दळण्याची प्रक्रिया केली जाते, जिथे ती बारीक पूड स्वरूपात बदलली जाते किंवा संपूर्ण कंद स्वरूपात साठवली जाते. सेंद्रिय हळदीचे उत्पादन करताना कोणतेही रासायनिक पदार्थ, कृत्रिम रंग किंवा प्रिझर्व्हेटिव्ह्स वापरले जात नाहीत, त्यामुळे तिची नैसर्गिक चव, सुगंध आणि औषधी गुणधर्म टिकून राहतात. योग्य प्रकारे साठवणूक केल्यास सेंद्रिय हळद दीर्घकाळ ताजी आणि गुणवत्तापूर्ण राहते.

चित्र २. सेंद्रिय हळद प्रक्रिया

सेंद्रिय हळदीचे फायदे

औषधी गुणधर्म:

- प्रतिजैविक गुणधर्म: हळदीत कर्क्युमिन नावाचा घटक असून तो जंतू, बुरशी, आणि विषाणूंविरुद्ध लढतो.

- दाहक-विरोधक (Anti-inflammatory): सांधेदुखी, सूज, आणि त्वचेच्या समस्यांवर उपयुक्त.

- अँटीऑक्सिडंट्स: हळद शरीरातील विषारी पदार्थ कमी करते.

- पचनासाठी उपयुक्त: हळदीचा उपयोग गॅस, अपचन, आणि जळजळ कमी करण्यासाठी होतो.

- रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवते: हळद नियमित सेवन केल्याने शरीराची रोगप्रतिकारक क्षमता सुधारते.

खाद्यपदार्थांमध्ये उपयोग:

हळदीचा उपयोग मसाल्यांमध्ये प्रमुख आहे.

- चव आणि रंग: अन्नपदार्थांना आकर्षक रंग आणि स्वाद प्रदान करते.

- साठवणूक गुणधर्म: खाद्यपदार्थ टिकवण्यासाठी हळदीचा उपयोग होतो.

सौंदर्य आणि त्वचेच्या काळजीसाठी:

हळदी सौंदर्यवर्धनासाठी प्राचीन काळापासून वापरली जाते.

- त्वचेचा तेजस्वीपणा: हळद फेसपॅकमध्ये वापरल्याने त्वचा उजळते.

- मुरुमांवर उपाय: हळदीतील प्रतिजैविक घटक त्वचेला स्वच्छ ठेवतात.

- जखमांची देखभाल: त्वचेच्या जखमा लवकर बऱ्या करण्यासाठी हळद उपयुक्त आहे.

औद्योगिक महत्त्व:

हळदीचा उपयोग विविध उत्पादनांमध्ये होतो.

- रंग: हळदीपासून नैसर्गिक रंग तयार करतात.

- औषधे: हळदीपासून दाहक-विरोधक आणि जंतूनाशक औषधे तयार केली जातात.

- सौंदर्यप्रसाधने: साबण, लोशन, आणि फेसपॅकमध्ये हळदीचा समावेश असतो.

आरोग्यासाठी महत्त्व:

- कर्करोगविरोधी प्रभाव: हळदीतील कर्क्युमिन कर्करोगाच्या पेशींविरुद्ध कार्य करतो.

- हृदयविकार प्रतिबंध: हळदीचे सेवन रक्तदाब आणि कोलेस्टेरॉल कमी करते.

- मधुमेह नियंत्रण: रक्तातील साखरेची पातळी संतुलित ठेवते.

- सांधेदुखीवर उपाय: हळदीचे दूध सांधेदुखीसाठी प्रभावी मानले जाते.

पर्यावरणीय महत्त्व:

- हळद नैसर्गिक कीटकनाशक आणि खत तयार करण्यासाठी उपयुक्त आहे.

- हळदीच्या लागवडीमुळे जमिनीची सुपीकता टिकून राहते.

उद्योजकांसाठी संधी

सेंद्रिय हळद प्रक्रिया उद्योगामध्ये नवीन उद्योजकांना मोठ्या संधी उपलब्ध आहेत. योग्य तंत्रज्ञान, विपणन आणि शासकीय अनुदानांचा उपयोग करून शेतकरी आणि लघुउद्योग मोठा फायदा मिळवू शकतात. ग्राहकांमध्ये सेंद्रिय उत्पादनांची मागणी वाढत असल्याने हळदीसारख्या औषधी वनस्पतींसाठी मोठे बाजारपेठ उपलब्ध आहेत.

सेंद्रिय हळद उत्पादन व विक्री – शेतकऱ्यांकडून हळद खरेदी करून सेंद्रिय प्रमाणित प्रक्रिया करून स्थानिक व आंतरराष्ट्रीय बाजारात विक्री करता येते.

हळद प्रक्रिया उद्योग – हळदीपासून पूड, अर्क, तेल, कॅप्सूल, सौंदर्यप्रसाधने आणि औषधे यांसारखी विविध उत्पादने तयार करून विक्री करण्याची संधी आहे.

ई-कॉमर्स व निर्यात – ऑनलाईन मार्केटप्लेस, स्वतःची वेबसाइट किंवा निर्यातद्वारे सेंद्रिय हळदीची विक्री करता येते.

ब्रँडिंग आणि मार्केटिंग – सेंद्रिय हळदीचे आरोग्यदायी फायदे प्रभावीपणे मांडून एक विश्वासार्ह ब्रँड तयार करता येतो.

हळद पावडर निर्यातीसाठी खालील विशिष्ट मानके पूर्ण करणे आवश्यक आहे:

ओलावा (Moisture Content): हळद पावडरमध्ये वजनानुसार १०% पेक्षा जास्त ओलावा असू नये.

राख (Ash content): कोरड्या आधारावर (Dry weight basis) हळद पावडरमध्ये एकूण राख ९% पेक्षा जास्त नसावी.

रंगद्रव्य (Curcumin Content): हळदीच्या पावडरमध्ये वजनानुसार २% पेक्षा कमी कुर्कुमीनचे प्रमाण नसावे.

स्टार्च: हळद पावडरमध्ये एकूण स्टार्चचे प्रमाण ६०% पेक्षा जास्त नसावे.

गंध आणि चव: हळदीच्या पावडरमध्ये वैशिष्ट्यपूर्ण गंध आणि चव असणे आवश्यक आहे. त्यात इतर गंध किंवा चव नसावी.

बुरशी आणि कीटकांपासून मुक्तता: हळद पावडर बुरशी व कीटकांपासून संपूर्णतः मुक्त असावी.

कण आकारः दळलेली हळद पावडर कणांच्या आकारानुसार खडबडीत आणि बारीक पावडरमध्ये वर्गीकृत केली जाते.

खडबडीत पावडर: ९८% उत्पादन ५०० छिद्र आकाराच्या चाळणीतून जात असले पाहिजे.

बारीक पावडर: ९८% उत्पादन ३०० छिद्र आकाराच्या चाळणीतून जात असले पाहिजे.

पॅकेजिंग: हळद पावडर पर्यावरणास अनुकूल असलेल्या वॉटरप्रूफ सामग्रीमध्ये पॅक करावी. कंटेनर स्वच्छ, कोरडे असावेत.

साठवणः हळद पावडर कोरड्या, थंड आणि हवेशीर ठिकाणी साठवावी. आर्द्रता आणि थेट सूर्यप्रकाशापासून दूर ठेवावी.

निष्कर्ष

सेंद्रिय हळद प्रक्रिया ही रसायनमुक्त आणि पारंपरिक पद्धतीने तयार केलेली हळद उत्पादनाची शाश्वत प्रणाली आहे. नैसर्गिक शेती पद्धती, जैविक खतांचा वापर आणि योग्य प्रक्रिया तंत्रामुळे सेंद्रिय हळद अधिक पौष्टिक आणि औषधी गुणधर्मांनी समृद्ध असते. सेंद्रिय हळदीत कर्क्युमिनचे प्रमाण जास्त असल्यामुळे ती रोगप्रतिकारशक्ती वाढवते, दाह कमी करते आणि संपूर्ण आरोग्यासाठी फायदेशीर ठरते. यामुळे ती केवळ मसाल्यापुरती मर्यादित न राहता, आयुर्वेद, औषधनिर्मिती आणि सौंदर्यप्रसाधनांमध्येही महत्त्वाची भूमिका बजावते. सेंद्रिय हळद प्रक्रियेमुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक फायदा होतो, पर्यावरणाचा समतोल राखला जातो आणि ग्राहकांना शुद्ध, सुरक्षित व गुणवत्तापूर्ण हळद मिळते. म्हणूनच, सेंद्रिय हळद प्रक्रिया आरोग्यदायी जीवनशैलीला चालना देण्यासाठी आणि पर्यावरणपूरक पद्धतीने शेती करण्यासाठी सेंद्रिय हळद ही एक उज्ज्वल संधी आहे.

पूजा प. थुळ, डॉ. अभिमान सावंत आणि मंजित खताळ

संपर्क लेखक: पूजा प. थुळ

(पीएच.डी संशोधक, प्रक्रिया व अन्न अभियांत्रिकी विभाग, कृषी अभियांत्रिकी व तंत्रज्ञान महाविद्यालय, डॉ.बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठ, दापोली, जि.रत्नागिरी इ-मेल: [email protected], फोन नं.: 8552032038