देशाच्या विषमतेत वाढ

तर शीर्ष 10% लोकांचा राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या 57 टक्के वाटा होता. आपल्या देशातील निम्मी लोकसंख्या केवळ 13.1 टक्के कमावते. अहवालाच्या अनुषंगाने होणार्‍या चर्चा बहुधा वरच्या एक टक्के श्रीमंतांवर केंद्रित असतात. मात्र निम्म्या लोकसंख्येच्या गरिबी आणि वंचिततेच्या स्थितीवर चर्चा होणे अधिक आवश्यक आहे.

 आर्थिक समानता हे आपल्या घटनात्मक लोकशाहीतील समानतेची संकल्पना साकार करण्याचे महत्त्वाचे माध्यम आहे. उपेक्षित समुदायांना समान संधी आणि अधिक प्रतिनिधित्व मिळावे हे सुनिश्चित करण्यासाठी आर्थिक समानतेची मोठी भूमिका आहे. आर्थिक असमानता अर्थव्यवस्था अस्थिर करू शकते. यामुळे आरोग्य, शिक्षण आणि संशोधन यासारख्या अत्यावश्यक क्षेत्रातील गुंतवणूक कमी होते . अलीकडील अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की कोरोनाच्या काळात घसरलेले वेतन आणि उत्पन्न यांचा एकूण मागणीवर विपरीत परिणाम झाला आहे कारण सामान्य लोकांचा उपभोग क्रय शक्ती कमी झाली आहे.

 अनेक आर्थिक तज्ञांच्या मते, कमी उत्पन्नात राहणाऱ्या बहुसंख्य लोकांच्या या अवस्थेला मूठभर लोकांकडे असलेल्या संपत्तीचा संचय जबाबदार असून संपत्तीचे विकेन्द्रीकरण करणे आवश्यक आहे . भारताचा विचार करता, येथील आर्थिक विषमतेसाठी केवळ वितरणातील असमानता जबाबदार धरता येणार नाही. जातिव्यवस्था आणि अस्पृश्यता आणि श्रमिक बाजारपेठेतील जातीय भेदभाव यासारख्या सामाजिक वाईट गोष्टी दलितांना जमीन आणि संपत्तीपासून वंचित ठेवण्यास आणि त्यांच्या श्रमाचे उचित मूल्य वंचित ठेवण्यासाठी मोठी भूमिका बजावतात. 2015 ते 2017 दरम्यान सावित्रीबाई फुले विद्यापीठ,

पुणे, जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठ आणि इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ दलित स्टडीज यांनी 20 राज्यांतील 110,800 कुटुंबांचा समावेश करून केलेल्या अभ्यासानंतर, संबंधित संशोधकांनी निष्कर्ष काढला की 22.3 टक्के सवर्ण हिंदूंकडे देशाच्या संपत्तीपैकी 41 टक्के संपत्ती होती. तर अनुसूचित जमातीच्या 7.8 टक्के लोकसंख्येकडे केवळ 3.7 टक्के मालमत्ता आहे. हिंदू अनुसूचित जातींकडे केवळ ७.६ टक्के मालमत्ता आहे. अनुसूचित जातीच्या कामगाराला सामान्य जातीतील कामगाराच्या उत्पन्नाच्या केवळ 55 टक्के मिळू शकतात.

स्त्री-पुरुष असमानतेची परिस्थिती कमी भीषण नाही. जागतिक स्तरावर, श्रमिक बाजारपेठेतील महिलांच्या सहभागाच्या बाबतीत भारताची स्थिती फारशी चांगली नाही. पीरियडिक लेबर फोर्स सर्व्हे 2018-19 नुसार, कामाच्या ठिकाणी महिलांच्या सहभागामध्ये मोठी घट झाली आहे. 2011-19 दरम्यान, ग्रामीण भागातील कामाच्या ठिकाणी महिलांचा सहभाग 35.8% वरून 26.4% पर्यंत घसरला. महिलांवर अशा घरगुती कामाचा बोजा खूप जास्त आहे ज्यासाठी कोणत्याही मोबदल्याची तरतूद नाही. महिलांना दिले जाणारे वेतन पुरुषांच्या तुलनेत खूपच कमी आहे. श्रमिक बाजारात लैंगिक भेदभाव इतका मोठा आहे की अनेक नोकऱ्या आणि व्यवसाय पुरुषांसाठी राखीव आहेत. सर्व कायदेशीर तरतुदी आणि सामाजिक जागृती मोहिमा असूनही महिलांना मालमत्ता आणि जमिनीचा हक्क नाकारला जातो. शहरे आणि खेड्यांमध्ये मिळून आपल्या एकूण पगाराच्या कामाच्या 18 ते 19 टक्के महिला आहेत. एक स्त्री तिच्या पुरुष समकक्षाच्या उत्पन्नाच्या केवळ 62.5 टक्के कमावते.

औद्योगिक विकासाचा सर्वाधिक फटका आदिवासी समाजाला बसतो. त्याला विस्थापनाचा सामना करावा लागतो आणि त्याला आपला पारंपरिक व्यवसाय सोडण्यास भाग पाडले जाते. साहजिकच आदिवासी गटांचे उत्पन्न आणि राहणीमानात घसरण होत आहे.

भारतीय समाजातील उपजत विसंगतींमुळे आर्थिक विषमतेची चर्चा आधीच गुंतागुंतीने भरलेली होती. दरम्यान, नवउदारवाद आणि जागतिकीकरणाच्या उदयाने आर्थिक धोरणांना जन्म दिला ज्यामध्ये असमानता ही विकास प्रक्रियेची अपरिहार्यता झाली असून गेल्या काही वर्षांतील जागतिक विषमता अहवालातील आकडेवारीवरून असे दिसून येते की शीर्ष 1 टक्के लोकसंख्येच्या संपत्तीत अभूतपूर्व वाढ होत आहे. नवउदार धोरणांमुळे शहरांमधील आर्थिक विषमता वाढली आहे. खेडी आणि शहरे यांच्यातील आर्थिक विषमतेची दरी अधिक खोलवर गेली आहे, परिणामी विविध क्षेत्रातील विकासाचे प्रमाण आणि स्वरूप यात खोलवर फरक पडला आहे.

 नव-उदारमतवाद आणि जागतिकीकरणासारख्या आधुनिक संकल्पना भारतीय सामाजिक-आर्थिक व्यवस्थेतून जात आणि लैंगिक असमानता काढून टाकण्यास मदत करतील, अशी अनेक अर्थतज्ज्ञांना आशा होती, परंतु तसे झाले नाही. औद्योगिक संस्था आणि बहुराष्ट्रीय कंपन्यांना नेहमीच प्रशिक्षित, कार्यक्षम, कार्यक्षम आणि सर्वोत्तम कामगिरी करणारे कर्मचारी आणि कामगार आवश्यक असतात ज्यांच्याकडून जास्तीत जास्त काम मिळवता येते आणि जास्तीत जास्त नफा मिळवता येतो. खाजगी क्षेत्राचा युक्तिवाद असा आहे की सामाजिक-आर्थिक-शैक्षणिकदृष्ट्या मागासवर्गीय (दलित-आदिवासी-महिला) मध्ये स्वाभाविकपणे अशा पात्र कामगारांची कमतरता आहे, ज्यामुळे त्यांना खाजगी क्षेत्रात संधी मिळत नाही.

सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षणाची भक्कम व्यवस्था आहे, पण खासगी क्षेत्रात तशी व्यवस्था नाही. यामुळेच अर्थव्यवस्थेतील कॉर्पोरेट वर्चस्वानंतर निर्माण झालेल्या नवीन नोकऱ्यांमध्ये उपेक्षित समाजाचा वाटा नगण्य आहे.

2006 मध्ये, यूपीए सरकारने अनुसूचित जाती आणि जमातींसाठी सकारात्मक कारवाई सुनिश्चित करण्यासाठी एक समिती स्थापन केली होती. खाजगी क्षेत्रातील नोकऱ्यांमध्ये या वर्गांना प्रतिनिधित्व देणे हा त्याचा उद्देश होता. जवळपास दशकभरात या दिशेने विशेष काही घडले नाही. या वर्गांमधील वाढता असंतोष पाहता, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी सप्टेंबर 2018 मध्ये या विषयावर बैठक घेतली. यामध्ये विविध औद्योगिक संघटनांनी दिलेले आकडे उदासीन परिस्थिती मांडतात. या संघटनांशी संलग्न असलेल्या 17788 कंपन्यांपैकी केवळ 19 टक्के कंपन्यांनी सकारात्मकता दाखविली हे खूप भयावह आहे .

 हे आश्चर्यकारक आहे की खाजगी क्षेत्र SC आणि ST विद्यार्थ्यांना व्यावसायिक प्रशिक्षण आणि शिष्यवृत्ती प्रदान करण्यात औदार्य दाखवते, परंतु त्यांना रोजगार देण्याच्या बाबतीत ते मागे आहेत. FICCI, CII आणि ASSOCHAM यांनी या समुदायांमधील अनुक्रमे 277421, 320188 आणि 36148 लोकांना व्यावसायिक प्रशिक्षण दिले, तर या संस्थांमधील शिष्यवृत्ती प्राप्तकर्त्यांची संख्या अनुक्रमे 3118, 159748 आणि 3500 होती. पण CII आणि FICCI मध्ये काम करणाऱ्या अनुसूचित जाती आणि जमातींची संख्या फक्त एक लाख आहे. अझीम प्रेमजी विद्यापीठाच्या स्टेट ऑफ वर्किंग इंडियाच्या अहवालानुसार, कमी पगाराच्या नोकऱ्यांमध्ये अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातीचे प्रतिनिधित्व प्रमाणानुसार जास्त आहे, तर जास्त पगाराच्या नोकऱ्यांमध्ये ते नगण्य आहे.

खासगी क्षेत्राने महिलांसाठीही भरपूर संधी निर्माण केल्या आहेत, असे नाही. तथापि, संघटित खाजगी क्षेत्रातील 24.3 टक्के वाटा असलेल्या, महिलांचे प्रतिनिधित्व संघटित सार्वजनिक क्षेत्रापेक्षा जास्त आहे जिथे त्यांची उपस्थिती केवळ 18.07 टक्के आहे. नॅसकॉमच्या मते, ई-कॉमर्स, रिटेल आणि आयटी ही काही क्षेत्रे आहेत जिथे महिलांचा वाटा अनुक्रमे 67.7, 52 आणि 34 टक्के आहे. पण कोविड-19 मुळे खाजगी क्षेत्रातील कर्मचाऱ्यांच्या नोकऱ्या गेल्या आहेत. त्यांच्या पगारातही कपात करण्यात आली आहे. खासगी क्षेत्रात काम करणाऱ्या महिलांना याचा सर्वाधिक फटका बसला आहे. कौटुंबिक दबाव आणि कामाच्या ठिकाणच्या गरजा यांच्यात समन्वय नसल्यामुळे अनेक महिलांना नोकरी सोडावी लागली आहे.

 उदारीकरण आणि जागतिकीकरणाचे फायदे आपल्या कामगारांना तेव्हाच मिळू शकतात जेव्हा त्यांची कार्यक्षमता सुधारते. परंतु अकुशल आणि अर्धकुशल कामगारांच्या कौशल्याची अपेक्षा किमान खाजगी क्षेत्राकडून करता येत नाही. खाजगी क्षेत्राचे उद्दिष्ट नफा कमावणे हा आहे आणि कौशल्य विकासाच्या प्रक्रियेद्वारे त्यांना पात्र बनवून आपल्या अफाट अप्रशिक्षित कामगार वर्गाचे उत्पन्न वाढवणे नाही. त्याची निवड केवळ पूर्व प्रशिक्षित, कुशल आणि अनुभवी कामगार असेल. साहजिकच याची जबाबदारी सरकारला उचलावी लागणार आहे. मोदी सरकार हे प्रकरण गांभीर्याने घेईल असे वाटत होते पण येथेही भम्रनिराशा हाती लागली आहे . 2014 मध्ये प्रथमच कौशल्य विकास आणि उद्योजकता मंत्रालयाची स्थापना करण्यात आली. जुलै 2015 पासून सुरू झालेल्या स्किल इंडिया मिशन अंतर्गत 2022 पर्यंत 40 कोटी लोकांना रोजगारक्षम कौशल्य प्रशिक्षण देण्याचे उद्दिष्ट ठेवण्यात आले होते. 2016 मध्ये सुरू झालेल्या प्रधानमंत्री कौशल विकास योजनेमध्ये बांधकाम, इलेक्ट्रॉनिक्स आणि हार्डवेअर, अन्न प्रक्रिया, फर्निचर आणि फिटिंग्ज, हस्तकला, ​​रत्ने आणि दागिने आणि चामड्याचे तंत्रज्ञान यासारख्या सुमारे 40 तांत्रिक क्षेत्रांचा समावेश करण्यात आला आहे.

 या अंतर्गत 2016 ते 2020 या कालावधीत एक कोटी तरुणांना कौशल्य देण्याचे लक्ष्य ठेवण्यात आले होते. मात्र या काळात केवळ 50 लाख तरुणांनाच कुशल बनवण्यात आले आहे. या योजनेअंतर्गत देशभरात उघडलेल्या 2500 केंद्रांपैकी अनेक केंद्रे बंद झाली आहेत. सरकार बड्या औद्योगिक घराण्यांना काम न देता त्यांनाच काम देत असल्याचा आरोप या केंद्रचालकांनी केला आहे. कौशल्य विकासाशी संबंधित धोरणांमध्ये सरकार वारंवार बदल करत असून, त्यामुळे संभ्रमाची स्थिती निर्माण झाली आहे. कौशल्य आत्मसात केलेल्या केवळ 57 टक्के तरुणांना स्थान देण्यात आले आहे. एकूणच, स्किल इंडिया मिशन हे मोदी सरकारच्या बर्‍याच प्रसिद्ध योजनांप्रमाणे सरकारी जाहिरातींमध्ये यशस्वी ठरते.