"डाळ मिल: शेतकऱ्यांसाठी नवी उद्योग संधी"

Dal Mill New Industry

कु. शुभम नामदेव ढवळे, डॉ. महेश महालू पाचारणे, कुमारी शुभांगी गोरखनाथ नीळे

कृषी क्षेत्रात विविध प्रकारच्या उत्पादनांमध्ये डाळी हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. डाळींची मागणी केवळ देशातच नव्हे तर परदेशातही मोठ्या प्रमाणावर आहे. त्यामुळे डाळ मिल स्थापन करणे हे शेतकऱ्यांसाठी एक फायदेशीर उद्योग ठरू शकतो. हा लेख डाळ मिल उद्योगाची स्थापना, त्याचे फायदे, आवश्यक प्रक्रिया आणि आर्थिक लाभ यावर सविस्तर चर्चा करतो, तसेच या उद्योगाच्या शाश्वत विकासात असलेल्या भूमिकेचा आढावा घेतो.

डाळी या आपल्या आहारात प्रथिनांचे महत्त्वाचे स्रोत आहेत. भारतात डाळींचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होत असले तरी, त्या उत्पादनाचे योग्य प्रकारे प्रक्रिया करून आर्थिक फायदा मिळवण्यासाठी डाळ मिल उद्योग एक उत्तम संधी आहे. डाळ मिल उद्योग केवळ शेतकऱ्यांना उत्पन्न देत नाही, तर स्थानिक पातळीवर रोजगाराच्या संधी निर्माण करतो आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळकटी देतो.

२. डाळ मिल उद्योगाची गरज

भारतामध्ये डाळींचे उत्पादन भरपूर प्रमाणात होते, परंतु त्या उत्पादनाच्या प्रक्रिया करणाऱ्या उद्योगांची संख्या कमी आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांची उत्पादने कमी किंमतीत विकावी लागतात आणि त्यातून मिळणारा नफा कमी राहतो. डाळ मिल उद्योग स्थापन केल्यास:

• शेतकऱ्यांना चांगली किंमत मिळते: डाळींची प्रक्रिया करून त्यांचे मूल्य वाढवता येते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना चांगल्या किंमती मिळतात.
• रोजगाराच्या संधी: उद्योगात काम करण्यासाठी स्थानिक लोकांना रोजगार मिळतो, ज्यामुळे ग्रामीण भागातील बेरोजगारी कमी होते.
• आर्थिक विकास: उद्योगाच्या स्थापनेमुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते, व्यापार वाढतो आणि उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारणेस मदत होते.

३. डाळ मिल स्थापनेसाठी आवश्यक गोष्टी

३.१ स्थान निवड

डाळ मिलसाठी असे ठिकाण निवडावे जिथे कच्च्या मालाचा सहज पुरवठा होतो आणि वाहतूक सुलभ असते. उत्पादनाची प्रक्रिया आणि वितरणासाठी योग्य पायाभूत सुविधा असलेल्या ठिकाणाची निवड करावी.

३.२ गुंतवणूक

डाळ मिल स्थापनेसाठी प्रारंभिक गुंतवणूक आवश्यक असते. यासाठी खालील मार्गाने निधी मिळवता येतो:

• बँक कर्ज: सरकारी बँक आणि खाजगी बँकांमधून कर्ज घेता येते.
• सरकारी अनुदान: कृषी आधारित उद्योगासाठी विविध सरकारी योजना उपलब्ध आहेत.
• खाजगी गुंतवणूकदार: गुंतवणूकदारांकडून आर्थिक मदत घेता येते.
• • खाजगी गुंतवणूकदार: गुंतवणूकदारांकडून आर्थिक मदत घेता येते.

  भांडवल गुंतवणूक	२ ते ५ लाखापर्यंत साधारण
  लागणार कच्चा माल-	तूर ,हरभरा ,मूग इत्यादी डाळीयोग्य धान्य
  कच्चा माल मिळण्याचे ठिकाण –	आसपासचा शेतकऱ्याकडून खरेदी करू शकता .
  मशीनरी-	डाळमिल प्लॅन्ट सेटअप
  मशिनरी किंमत –	१ ते ४ लाख
  मनुष्यबळ	३ ते ४
  विक्री कशी कराल –	आसपासच्या डीलर सोबत टायप करून ,स्वतः पॅकेजिंग करून स्वतःचा ब्रँड वापरून विक्री करू शकता

४. डाळ मिलचे भाग

डाळ मिल

1. धान्याची चाडी

चाडी म्हणजे जवळपास १० ते १५ किलो तूर ,व इतर धान्य त्यात बसतील एवढे भांडे म्हणता येईल त्याच्या बुडाला एक झडप असते. त्यांच्याद्वारे रोलर मध्ये जे धान्य पडते त्याचा वेग कंट्रोल केला जातो.

२. रोलर

रोलर हा मिलचा महत्वाचा भाग असतो .ज्याच्यात तुरीला क्रश केले जाते ,बेअरिंग च्या साहायाने फिरणारा गोल दंडुका आणि त्या खाली असणारी चाळणी .यांच्यात घर्षण होऊन तुरीवरील फोलपट बाहेर काढले जाते .जे चाळणीतून बाहेर पडते .

३.पंखा

तुरीतून बाहेर पडणाऱ्या फोलपटला बाजूला करण्यासाठी हा पंखा असतो .ह्यामुळे डाळ आणि फोलपटे वेगळी होतात .

४. चाळणी संच

यात वेगवेगळ्या दोन चाळण्या असतात ज्या कि डाळीतील चांगली डाळ आणि तुकडे आणि पावडर वेगळी करतात.

५. ऑगर कन्व्हेअर

हा महत्वाचा भाग आहे ज्यामध्ये वेगळी झालेल्या डाळीवर प्रकिया होते म्हणजे थेंबाथेंबाने त्यावर तेल सोडतात ज्याने त्यावर एक तेलाचा थर बसतो.

६. किंमत

ताशी १०० किलो डाळ बनवायची किंवा तेवढ्या क्षमतेची मिल खरेदी करायची झाल्यास ती जवळपास ८०००० ते १००००० पर्यंत जाते , जर तुम्हला तशी ४०० किलो डाळ बनवायची झाल्यास तेवढ्या क्षमतेच्या डाळमिल साठी साधारण ३.५ लाख खर्च येतो आणि ७०० किलो पर्यंत डाळीवर प्रक्रिया करण्यासाठी जवळपास ४.५ लाख खर्च येतो .

५. डाळ मिल उत्पादन प्रक्रिया

1. साफसफाई: डाळीतील दगड, माती, वाळू आणि इतर अशुद्धता काढून टाकण्याची प्रक्रिया.
2. साल काढणे: डाळींची साल काढून टाकली जाते, जेणेकरून डाळ अधिक शुद्ध आणि गुणवत्ता राखलेली राहते.
3. दळणे: डाळींचे पिठ तयार करण्यासाठी दळण्याची प्रक्रिया केली जाते.
4. गुणवत्ता तपासणी: उत्पादनाची गुणवत्ता तपासून योग्य वर्गीकरण केले जाते.
5. पॅकेजिंग: उत्पादनाचे पॅकेजिंग करून बाजारात विक्रीसाठी तयार केले जाते.

६. डाळ मिल उद्योगाचे फायदे

• उत्पन्न वाढ: डाळ मिलमुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनावर अधिक नफा मिळतो.
• रोजगार निर्मिती: स्थानिक लोकांसाठी रोजगाराच्या संधी निर्माण होतात.
• शाश्वत विकास: कृषी क्षेत्रात शाश्वत विकास साधता येतो.
• उत्पादन विविधता: विविध प्रकारच्या डाळींची प्रक्रिया करून विविध प्रकारचे उत्पादने तयार करता येतात, जसे की डाळ पिठ, डाळ वडे, स्नॅक्स, इत्यादी.
• आर्थिक लाभ: शेतकरी त्यांच्या उत्पादनाला अधिक मूल्य देऊ शकतात, त्यामुळे त्यांना अधिक आर्थिक लाभ मिळतो.

७. सरकारी योजना आणि सहाय्य

डाळ मिल उद्योग स्थापन करण्यासाठी सरकार विविध योजना उपलब्ध करून देते:

1. प्रमुख मंत्री ग्रामोद्योग योजना: ग्रामीण भागात उद्योग स्थापनेसाठी सहाय्य.
2. राष्ट्रीय कृषी विकास योजना: कृषी उद्योगांसाठी आर्थिक सहाय्य आणि तांत्रिक मदत.
3. एमएसएमई कर्ज योजना: लघु व मध्यम उद्योगांसाठी कमी व्याजदराने कर्ज उपलब्ध.

या योजनांमुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक सहाय्य, सबसिडी, आणि कर्ज मिळते, ज्यामुळे डाळ मिल उद्योगाची स्थापना सोपी होते.

८. निष्कर्ष

डाळ मिल उद्योग हा शेतकऱ्यांसाठी एक उत्कृष्ट आर्थिक संधी आहे. हा उद्योग केवळ त्यांच्या उत्पन्नात वाढ करत नाही, तर स्थानिक पातळीवर रोजगार आणि आर्थिक विकासालाही हातभार लावतो. उत्पादनाची प्रक्रिया सुधारल्यामुळे उत्पादनाची गुणवत्ता वाढते, ज्यामुळे देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारात स्पर्धात्मक फायदा मिळतो. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी या उद्योगाकडे अधिक लक्ष द्यावे आणि त्यांच्या कृषी उत्पादनाला अधिक मूल्य द्यावे.

कु. शुभम नामदेव ढवळे (आचार्य पदवीधर विद्यार्थी,  प्रक्रिया आणि अन्न अभियांत्रिकी  विभाग, पं. दे. कृ. वि. अकोला),
डॉ. महेश महालू पाचारणे (सहाय्यक प्राध्यापक, कृषी शक्ती व औजारे विभाग, म. फु. कृ. वि. राहुरी),
कुमारी शुभांगी गोरखनाथ नीळे (आचार्य पदवीधर विद्यार्थिनी, प्रक्रिया आणि अन्न अभियांत्रिकी विभाग, भारतीय कृषी संशोधन संस्थान, नवी दिल्ली).