रिंकेश नेमीचंद वंजारी, डॉ. प्रशांत तेलवेकर, डॉ. सुप्रिया मेश्रे

अधिक मासेमारी म्हणजे माशांच्या प्रजाती पाण्याच्या काढून टाकणे ज्या दराने प्रजाती पुन्हा भरू शकत नाहीत, परिणामी प्रजाती त्या भागात माशांची कमी लोकसंख्या किंवा नष्ट होतात. तलाव, पाणथळ जागा, नद्या, तलाव किंवा महासागर यासारख्या कोणत्याही आकाराच्या जलसाठ्यांमध्ये अतिमासेमारी होऊ शकते आणि त्यामुळे संसाधनांचा ऱ्हास, जैविक वाढीचा दर आणि बायोमासची कमी पातळी कमी होऊ शकते. सतत जास्त मासेमारी केल्याने गंभीर परिस्थिती निर्माण होऊ शकते, जेथे माशांची लोकसंख्या यापुढे स्वतःला टिकवून ठेवण्यास सक्षम नाही. जास्त मासेमारी करण्याचे काही प्रकार, जसे की शार्क मासेमारी, यामुळे संपूर्ण सागरी परिसंस्था अस्वस्थ झाली आहे.

ओव्हर फिशिंग म्हणजे काय आणि त्याचे परिणाम?
जेव्हा खूप जास्त मासे समुद्रातून तसेच गोडे पाणी बाहेर काढले जातात तेव्हा ते असंतुलन निर्माण करते ज्यामुळे अन्न जाळे नष्ट होऊ शकते आणि समुद्री कासव आणि कोरल सारख्या असुरक्षित प्रजातींसह इतर महत्त्वाच्या सागरी जीवांचे नुकसान होऊ शकते.

ओव्हर फिशिंगच्या प्रकारांमध्ये हे समाविष्ट आहे
जैविक ओव्हर फिशिंगचे तीन प्रकार ओळखले जातात: ग्रोथ ओव्हर फिशिंग (growth overfishing), रिक्रूट ओव्हर फिशिंग (recruit overfishing) आणि इकोसिस्टम ओव्हर फिशिंग (ecosystem overfishing).

ग्रोथ ओव्हर फिशिंग (Growth overfishing):
वाढीव मासेमारी तेव्हा होते जेव्हा माशांची सरासरी आकारमानात कापणी केली जाते जी आकारापेक्षा लहान असते ज्यामुळे प्रति भर्ती जास्तीत जास्त उत्पन्न मिळते. भर्ती ही अशी वैयक्तिक मासे असते जी परिपक्वतेपर्यंत किंवा मत्स्यपालनाद्वारे निर्दिष्ट केलेल्या मर्यादेपर्यंत पोहोचते, जे सहसा आकार किंवा वय असते. यामुळे माशांना योग्य आकारात वाढू न दिल्यास एकूण उत्पन्न त्यापेक्षा कमी होते. मासेमारीच्या मृत्यूचे प्रमाण खालच्या पातळीवर कमी करून आणि कापणी केलेल्या माशांचा सरासरी आकार अशा आकारापर्यंत वाढवून त्याचा प्रतिकार केला जाऊ शकतो ज्यामुळे प्रति भर्ती जास्तीत जास्त उत्पन्न मिळेल.

रिक्रूट ओव्हर फिशिंग (Recruit overfishing):
भरती जास्त मासेमारी होते जेव्हा प्रौढ माशांची संख्या (बायोमास तयार करते) अशा स्तरावर कमी होते जिथे यापुढे स्वतःला भरून काढण्याची पुनरुत्पादक क्षमता नसते - संतती निर्माण करण्यासाठी पुरेसे प्रौढ नाहीत. स्पॉनिंग स्टॉक बायोमासला लक्ष्य पातळीपर्यंत वाढवणे हा व्यवस्थापकांनी जास्त मासे असलेल्या लोकसंख्येला शाश्वत स्तरावर पुनर्संचयित करण्यासाठी घेतलेला दृष्टीकोन आहे. हे सामान्यतः माशांच्या लोकसंख्येवर अधिस्थगन, कोटा आणि किमान आकार मर्यादा ठेवून पूर्ण केले जाते.

इकोसिस्टम ओव्हर फिशिंग (Ecosystem overfishing):
इकोसिस्टम ओव्हर फिशिंग तेव्हा होते जेव्हा जास्त मासेमारी करून इकोसिस्टमचा समतोल बदलला जातो. मोठ्या शिकारी प्रजातींच्या विपुलतेत घट झाल्यामुळे, लहान चारा (forage) प्रकारांची विपुलता वाढते ज्यामुळे परिसंस्थेचा समतोल लहान माशांच्या प्रजातींकडे वळतो.

स्वीकार्य स्तर (Acceptable levels):
मासेमारीच्या "स्वीकार्य पातळी" चा अर्थ काय आहे यावर ओव्हर फिशिंगची कल्पना अवलंबून असते. अधिक अचूक जैविक आणि जैव आर्थिक संज्ञा खालीलप्रमाणे स्वीकार्य पातळी परिभाषित करतात. जेव्हा मासेमारी मृत्यूदर अशा पातळीवर पोहोचला आहे जेथे स्टॉक बायोमासमध्ये नकारात्मक किरकोळ वाढ (बायोमास वाढीचा कमी दर) आहे तेव्हा जैविक ओव्हर फिशिंग होते. (मासे इतक्या लवकर पाण्यातून बाहेर काढले जात आहेत की प्रजनन करून साठा पुन्हा भरण्याची प्रक्रिया मंदावते. जर भरपाई जास्त दिवस कमी होत राहिली तर पुन्हा भरपाई उलट होईल आणि माशांची लोकसंख्या कमी होईल).

इकॉनॉमिक किंवा बायोइकॉनॉमिक ओव्हर फिशिंग व्यतिरिक्त स्वीकार्य कॅच ठरवताना मासेमारीच्या खर्चाचा विचार करते. या रचना अंतर्गत, जेव्हा मासेमारी जास्तीत जास्त आर्थिक उत्पन्नापेक्षा जास्त असेल तेव्हा मासेमारी जास्त मासेमारी मानली जाते जेथे संसाधन दर कमाल आहे. मत्स्यव्यवसायातून मासे इतक्या लवकर काढले जात आहेत की मत्स्यपालनाची नफा कमी होत आहे. आर्थिक ओव्हर फिशिंगची अधिक गतिमान व्याख्या भविष्यातील सर्व कॅचवर संसाधन भाड्याचा प्रवाह जास्तीत जास्त करण्यासाठी संबंधित सवलतीचा दर वापरून मत्स्यपालनाच्या वर्तमान मूल्याचा देखील विचार करते.

ओव्हर फिशिंगची कारणे:
1. अनियंत्रित आणि बेकायदेशीर मासेमारी: कमकुवत किंवा अनुपस्थित नियम आणि अंमलबजावणी मासेमारी जहाजांना शाश्वत पकड मर्यादा ओलांडू देते, ज्यामुळे मासे साठा कमी होतो.
2. तांत्रिक प्रगती: आधुनिक मासेमारी तंत्रज्ञान, जसे की ट्रॉलर आणि लाँगलाइन, मासेमारीच्या ताफ्यांना मोठ्या प्रमाणात आणि अधिक कार्यक्षमतेने मासे पकडण्यास सक्षम करतात, ज्यामुळे समस्या आणखी वाढतात.
3. बाजारपेठेतील मागणी: सीफूडची उच्च मागणी, जागतिक उपभोगामुळे, ग्राहकांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी अत्याधिक मासेमारीच्या प्रयत्नांना प्रोत्साहन देते, ज्यामुळे अनेकदा असुरक्षित प्रजातींचे शोषण होते.
4. बायकॅच (Bycatch): अनावधानाने पकडल्या गेलेल्या लक्ष्य नसलेल्या प्रजाती, ज्याला बायकॅच म्हणतात, त्या कॅचचा एक महत्त्वाचा भाग असू शकतात. बायकॅचमध्ये शार्क, समुद्री कासव आणि सागरी सस्तन प्राण्यांसारख्या प्रजातींचा समावेश होतो, ज्यामुळे त्यांची लोकसंख्या घटते.

ओव्हर फिशिंगचे परिणाम:
1. माशांचा साठा कमी होणे: जास्त मासेमारी केल्याने माशांची लोकसंख्या झपाट्याने घटते, सागरी परिसंस्थेचे नाजूक संतुलन बिघडते आणि विशिष्ट प्रजातींचे अस्तित्व धोक्यात येते.
2. आर्थिक प्रभाव: माशांची लोकसंख्या कमी झाल्यामुळे मासेमारी समुदाय आणि संबंधित उद्योगांच्या उपजीविकेवर परिणाम होतो, ज्यामुळे बेरोजगारी आणि आर्थिक अस्थिरता निर्माण होते.
3. पर्यावरणीय असंतुलन: कमी झालेल्या माशांच्या लोकसंख्येमुळे शिकारी-शिकार संबंध विस्कळीत होतात आणि सागरी अन्न जाळ्यांची रचना बदलते, ज्यामुळे इतर प्रजाती आणि परिसंस्था प्रभावित होतात.
4. जैवविविधतेचे नुकसान: अतिमासेमारीमुळे केवळ लक्ष्यित प्रजातीच नाही तर लक्ष्य नसलेल्या प्रजातींचाही ऱ्हास होऊ शकतो, ज्यामुळे एकूण जैवविविधता आणि परिसंस्थेची लवचिकता कमी होते.

उपाय आणि संवर्धन प्रयत्न:
1. मत्स्यव्यवसाय व्यवस्थापन: शाश्वत पकड मर्यादा, आकार निर्बंध, आणि बंद मासेमारी हंगाम अंमलबजावणी आणि अंमलात आणणे जास्त मासेमारी रोखण्यास आणि माशांची लोकसंख्या पुनर्प्राप्त करण्यास मदत करू शकते.
2. सागरी संरक्षित क्षेत्रे (Marine Protected Areas): सागरी संरक्षित क्षेत्रेची स्थापना केल्याने माशांचे पुनरुत्पादन आणि वाढ होण्यासाठी सुरक्षित आश्रयस्थान निर्माण करण्यात मदत होते, ज्यामुळे लोकसंख्या पुन्हा भरून निघते आणि जैवविविधता संवर्धनात योगदान देते.
3. बायकॅच कमी करणे: बायकॅच रिडक्शन तंत्रज्ञान आणि पद्धती लागू केल्याने लक्ष्य नसलेल्या प्रजातींचे अनपेक्षित कॅप्चर कमी होऊ शकते.
4. उपभोगाच्या निवडी: उपभोक्ते ते वापरत असलेल्या सीफूडबद्दल माहितीपूर्ण निवडी करून, शाश्वत स्रोत असलेल्या उत्पादनांची निवड करून आणि प्रमाणित मत्स्यपालनाला समर्थन देऊन समाधानामध्ये योगदान देऊ शकतात.
5. आंतरराष्ट्रीय सहकार्य: उच्च-समुद्राच्या भागात मासेमारीच्या पद्धतींचे नियमन करण्यासाठी आणि जागतिक मत्स्यपालनाची शाश्वतता सुनिश्चित करण्यासाठी देश, आंतरराष्ट्रीय संस्था आणि स्वयंसेवी संस्था यांच्यातील सहयोगात्मक प्रयत्न आवश्यक आहेत.

निष्कर्ष:
ओव्हर फिशिंग ही एक जटिल समस्या आहे ज्याचे दूरगामी परिणाम आहेत जे महासागरांच्या सीमेपलीकडे पसरलेले आहेत. सीफूडची जागतिक मागणी वाढत असल्याने, प्रभावी नियम, संवर्धन धोरणे आणि जबाबदार ग्राहक निवडींच्या संयोजनाद्वारे अतिमासेमारी दूर करणे महत्त्वाचे आहे. माशांची लोकसंख्या आणि सागरी तसेच गोड्या पाण्याची परिसंस्थांच्या आरोग्याचे रक्षण करून, आम्ही केवळ मत्स्यपालनाची शाश्वतता सुनिश्चित करू शकत नाही तर जगण्यासाठी महासागरांवर अवलंबून असलेल्या जीवनाचे गुंतागुंतीचे जाळे देखील जतन करू शकतो. आपल्या महासागरांचे आणि वर्तमान आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी ते प्रदान करत असलेल्या अमूल्य संसाधनांचे संरक्षण करण्यासाठी आता कृती करण्याची वेळ आली आहे.

लेखक - रिंकेश नेमीचंद वंजारी - Ph.D. Research scholar, Faculty of Fisheries, SKUAST-K, Rangil (J&K).
डॉ. प्रशांत तेलवेकर - Assistant Professor, College of Fishery Science, Nagpur, Maharashtra.
डॉ. सुप्रिया मेश्रे - Assistant Professor, College of Fishery Science, Udgir, Maharashtra.