Monsoon: पावसाळा चालू आहे. ढग बरसत आहेत.  आकाशात काळे ढग आहेत. त्या ढगांमुळेच पाऊस पडतो.  पण तुम्हाला हे ढग पूर्णपणे समजले आहेत का? ते पाऊस कसा पाडतात, ते पाणी कुठून आणतात आणि त्यांच्याकडे किती पाणी आहे, म्हणजेच एका वेळी किती पाऊस पडू शकतो हे तुम्हाला माहिती आहे का? जर नसेल, तर मग आम्ही तुम्हाला ढगांबद्दल सर्व काही सांगू, जे तुम्हाला आजपर्यंत माहित नसेल.

ढग कसे तयार होतात

ढगांबद्दल जाणून घेण्याआधी, सर्वप्रथम आपण हे जाणून घेऊया की ढग म्हणजे काय? एवढं पाणी कुठून येतं आणि हे पाणी ते स्वतःच्या आत कसं ठेवतात. वास्तविक, विज्ञानानुसार आपल्या सभोवतालची हवा पाण्याने भरलेली असते. पाण्याचे तीन प्रकार आहेत, घन म्हणजे बर्फ, द्रव म्हणजे द्रव, जो आपण पितो, तिसरा आणि शेवटचा वायू जो हवेतील ओलावा असतो. ढगाच्या आतील पाणी हवेतील आर्द्रतेसारखेच असते. जेव्हा ढगांच्या आत थंडी वाढते तेव्हा ते या आर्द्रतेचे वाफेमध्ये रूपांतर करतात आणि हे द्रव लाखो लहान पाण्याच्या थेंबांचे बनते. विज्ञानात, या प्रक्रियेला संक्षेपण म्हणतात.

पाऊस कसा पडतो

जे थेंब तयार होतात ते इथे पावसाच्या रूपात जमिनीवर पडतात. पण त्याच्याही काही अटी आहेत, जसे की जोपर्यंत थेंब ढगाच्या संपर्कात असतात, त्यांचे वजन खूप कमी असते आणि ते हवेत तरंगत राहतात. पण जेव्हा एक थेंब अनेक थेंबांमध्ये मिसळतो तेव्हा त्याचे वजन वाढते आणि ते जड होते आणि नंतर पावसाच्या रूपात जमिनीवर पडते. पाऊस पडण्याचे आणखी एक कारण म्हणजे पृथ्वीलाही एक आकर्षक शक्ती असते, ज्यामुळे ढगांचे पाणी पृथ्वी आपल्याकडे खेचते.

ढग एकाच वेळी किती पाऊस पाडू शकतात

अनेकदा मनात प्रश्न पडतो की, एकावेळी ढग किती पाऊस पाडू शकतात? शास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की एक चौरस मैलामध्ये पडणारा पाऊस हा एक इंच पाऊस आहे. जे 17.4 दशलक्ष गॅलन पाणी मोजते. आता या पाण्याकडे वजन म्हणून पाहिले तर त्याचे वजन 143 दशलक्ष पौंडांच्या जवळपास असू शकते. शेकडो हत्तींचेही इतके वजन नसते. याचा अर्थ असा की आकाशात तरंगणारे ढग खूप हलके मानले जाऊ शकतात, परंतु ते असे नसतात, ते त्यांच्यासोबत खूप वजन घेऊन जातात.

इतके भार वाहणारे ढग का पडत नाहीत

शास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की, सरासरी क्यूम्युलस ढगाचे वजन 1.1 दशलक्ष पौंड असते. आता तुम्ही विचार करत असाल की इतके वजन असलेले ढग खाली का पडत नाहीत, ते आकाशात कसे राहतात. वास्तविक ढग हे पाण्याच्या किंवा बर्फाच्या हजारो लहान कणांनी बनलेले असतात. हे लहान कण इतके हलके असतात की ते हवेत सहज तरंगतात.  यामुळे खाली पडण्याऐवजी वर आकाशात ढग राहतात.

ढग तीन प्रकारचे असतात

एकसारखे दिसणारे ढग तीन प्रकारचे असतात. पहिला सिरस, दुसरा क्यूम्युलस आणि तिसरा स्तर स्ट्रेटस. ढगांचे स्वरूप आणि आकारानुसार ही नावे ठेवण्यात आली आहेत.

सिरस ढग- उच्च उंचीवर उडणाऱ्या सर्वात सामान्य ढगांना सिरस किंवा गोलाकार ढग म्हणतात. हे ढग रोज दिसतात. हे बर्फाच्या कणांपासून बनलेले असतात.

कम्युलस ढग- हे ढग कापसाच्या ढिगासारखे दिसतात.  कम्युलस म्हणजे ढीग. हे ढग गडद रंगाचे असतात. त्यांना क्युम्युलोनिम्बस देखील म्हणतात. हे असे ढग आहेत ज्यात अर्धा दशलक्ष टनांपेक्षा जास्त पाणी आहे.

स्ट्रॅटस ढग- हे ढग 2,000 मीटर खाली आढळतात. ते दाट आणि गडद रंगाचे आहेत आणि लहान आकारात आकाशात विखुरलेले आहेत. ते लाटांसारखे दिसतात. त्यांच्यात एकसंध स्तर असतात जे सैल दिसतात. जर हे ढग उबदार असतील तर पाऊस पडेल आणि जर थंड असतील तर हिमवर्षाव होईल.

यामुळे ढग फुटतात

कधीकधी ढगफुटीमुळे विध्वंसाचे दृश्य होते. पण ढग का फुटतात माहीत आहे का? वास्तविक, ढगफुटी हा पावसाचा एक प्रकार आहे. जेव्हा जेव्हा ढग तुटतात तेव्हा मुसळधार पाऊस पडतो. जिथे जिथे ढग फुटतात तिथे इतकं पाणी पडतं की पूरसदृश परिस्थिती निर्माण होते. ढग नेहमी जमिनीपासून 15 किमी उंचीवर फुटतात. त्यावेळी पडणारा पाऊस ताशी 100 मिमी इतका असतो. जेव्हा अशी घटना घडते तेव्हा काही मिनिटांत दोन सेंटीमीटरपेक्षा जास्त पाऊस पडतो, ज्यामुळे विध्वंस होतो. हवामानशास्त्रानुसार, जेव्हा ढग जास्त आर्द्रता म्हणजेच पाणी वाहून नेतात. त्यावेळी त्यांच्या मार्गात काही अडथळा येतो, मग ते अचानक फुटतात.

मान्सून आणि पावसाचा काय संबंध

पावसाळा आला की पाऊस का पडतो, हे प्रश्न लहान मुलांकडून अनेकदा विचारले जातात, तर आम्ही सांगू इच्छितो की पावसाळ्यात वारे एका विशिष्ट दिशेने जातात, त्याला मान्सून वारे म्हणतात. हे वारे त्यांच्यासोबत महासागरावर निर्माण होणारे प्रचंड ढग घेऊन येतात. हेच कारण आहे की भारतात दरवर्षी पावसाळ्यात ओलावा वाहून नेणारे ढग वाऱ्यांमुळे उत्तरेकडे सरकतात. वाटेत जिथे जिथे त्यांचे वजन वाढते तिथे पाऊस पडतो. म्हणजे वाटेत ते थेंब जोडून मोठे होतात आणि जास्त थेंब झाल्याने पाऊस पडतो.

गारपीट कशामुळे होते

कधी कधी पाऊस पडला की त्याच्यासोबत बर्फाचे छोटे तुकडे जमिनीवर पडतात. ज्याला गारपीट किंवा हेल स्टोर्म म्हणतात. कारण जेव्हा जेव्हा ढगांमध्ये तापमान शून्याच्या खाली जाते तेव्हा ढगांमधील पाण्याचे लहान थेंब बर्फाच्या गोलाकार तुकड्यांमध्ये गोठतात. या हिमकणांचे वजन खूप जास्त असल्याने ते जमिनीवर पडू लागतात. कधीकधी असे देखील होते की जेव्हा हे बर्फाचे तुकडे खाली पडतात तेव्हा ते वातावरणातील उबदार हवेशी आदळतात आणि पाण्यात वितळतात.

ढग कसे गडगडतात

वर तुम्ही शिकलात की ढगांमध्ये पाण्याच्या रूपात लहान कणांच्या रूपात ओलावा असतो. अशा परिस्थितीत जेव्हा हे पाण्याचे कण हवेशी घर्षण करतात तेव्हा वीज निर्माण होते.  पाण्याचे कण विजेद्वारे चार्ज होतात. यापैकी काही कणांवर धन शुल्क असते तर काहींवर ऋण शुल्क असते. हा प्लस आणि मायनस चार्जच्या कणांचा समूह आहे, जेव्हा ते अर्धवट केले जातात, तेव्हा त्यांच्या टक्करमुळे वीज निर्माण होते आणि चमकाने आवाज येतो. आता प्रकाशाचा वेग ध्वनीपेक्षा जास्त असल्याने आधी वीज चमकते आणि नंतर ढगांचा गडगडाट होतो.