डॉ. आदिनाथ ताकटे

महात्मा फुले कृषि विद्यापीठाने हरबरा पिकापासून जास्तीत जास्त उत्पादन घेण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अवलंब करण्याची शिफारस केलेली आहे. यामध्ये योग्य जमिनीची निवड आणि पूर्व मशागत,अधिक उत्पादन देणाऱ्या आणि रोग प्रतिकारक्षम वाणांचा वापर,बीजप्रक्रिया आणि जीवाणू संवर्धनाचा वापर, वेळेवर पेरणी आणि पेरणीचे योग्य अंतर, तणनियंत्रण, पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन आणि रोग व किडीपासून पिकांचे सरंक्षण याबाबींचा समावेश होतो.

महात्मा फुले कृषि विद्यापीठाने आजपर्यंत हरभरा पिकामध्ये १४ वाण प्रसारित केले असून यामध्ये देशी हरभरयाचे विजय,विशाल,दिग्विजय,फुले विक्रम,फुले विक्रांत आणि फुले विश्वराज तर काबुली हरभरयाचे विराट आणि कृपा हे अधिक उत्पादनक्षम वाण असून शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय आहेत. देशी वाणाच्या दाण्याचा रंग आकर्षक असल्यामुळे चांगला बाजारभाव मिळतो. दिवसेंदिवस शेती उद्योगात मजुरांच्या कमतरतेमुळे यांत्रिक पद्धतीने काढणी करता येईल असा उंच वाढणारा देशी हरभरयाचा वाण फुले विक्रम हा विद्यापीठाने विकसित केला आहे. कम्बाईन हार्वेस्टरच्या सहाय्याने पिकाची काढणी करता येते. शेतकऱ्यांमध्ये हा वाण लोकप्रिय झाला आहे.

महाराष्ट्र राज्य हरभरा पिकाच्या क्षेत्र व उत्पादनामध्ये देशामध्ये दुसऱ्या क्रमांकावर असून २०२०-२१ मध्ये राज्यात २५.९४ लाख हेक्टर क्षेत्रावर या पिकाची लागवड करण्यात आली आणि त्यापासून २८.६६ लाख टन इतके उच्चांकी उत्पादन मिळाले. राज्याची उत्पादकता ११.०५ किलो प्रती हेक्टर आहे. सन २०१०-११ च्या तुलनेत आज हरभऱ्याचे ८६ टक्के क्षेत्र ११८ टक्के उत्पादन आणि १८ टक्यांनी उत्पादकतेत वाढ झालेली आहे. महात्मा फुले कृषि विद्यापीठाने विकसित केलेल्या हरभरा वाणामुळे राज्याच्या हरभरा उत्पादनामध्ये लक्षणीय वाढ झाली असून राज्याला कडधान्यामध्ये स्वयपूर्णतेकडे वाटचाल करण्यासाठी मोठे योगदान दिलेले आहे. महात्मा फुले कृषि विद्यापीठाने आतापर्यंत हरभऱ्याचे १४ वाण विकसित केलेले आहे.

यापैकी चार वाण राष्ट्रीय पातळीवर प्रसारित करण्यात आले आहे.आज राज्याच्या ४० ते ५० टक्के क्षेत्रावर राहुरी कृषि विद्यापीठाच्या हरभरा वाणांची लागवड केली जाते. पारंपारिक पद्धतीमध्ये हरभरा हे पीक स्थानिक वाणाचे बियाणे वापरून केले जात होते परंतु अलीकडील काळात कृषि विद्यापीठाच्या संशोधनातून शेतकरी बांधवाना हवे असलेले जिरायत, बागायत आणि उशिरा पेरणीसाठी तसेच मर रोग प्रतिकारक्षम वाण उपलब्ध झाल्यामुळे हरभरा क्षेत्रात आणि उत्पादनात वाढ झाल्याचे दिसून येते. महात्मा फुले कृषि विद्यापीठाने विकसित केलेल्या हरभऱ्याच्या वाणांनी राज्यातील शेतकऱ्यांना समृद्ध केले आहे.

हरभरा पिकाच्या वाढीबरोबर जमिनीतील ओलावा कमी होत जातो आणि पाण्याचा ताण वाढू लागतो अशा प्रतिकूल परिस्थितीत इतर पिकांच्या तुलनेत अधिक उत्पादन देणारे आणि जमिनीचा कस वाढवणारे हरभरा पीक रब्बी हंगामासाठी वरदान आहे.