जलचर विलगीकरण पद्धती हे मत्स्यपालनातील महत्त्वपूर्ण प्रोटोकॉल आहेत, जे रोगाचा प्रसार रोखताना नव्याने दाखल झालेल्या जलचरांचे आरोग्य सुनिश्चित करतात. त्यामध्ये नवीन प्रजाती वेगळे करणे आणि त्यांचे निरीक्षण करणे, आरोग्य मूल्यांकन करणे, पाण्याच्या गुणवत्तेचे परीक्षण करणे, जैवसुरक्षा उपायांची अंमलबजावणी करणे आणि तपशीलवार नोंदी ठेवणे यांचा समावेश होतो. विशिष्ट अलग ठेवण्याच्या कालावधीनंतर, निरोगी जीव हळूहळू विद्यमान लोकसंख्येमध्ये समाकलित केले जाऊ शकतात. मत्स्यपालन, संवर्धन आणि संशोधन सेटिंग्जमध्ये जलीय परिसंस्थांचे रक्षण करण्यासाठी या पद्धती महत्त्वपूर्ण आहेत.

जलचरांसाठी आयातीसह जिवंत जलचर प्राण्यांच्या सक्रिय वाहतुकीमुळे ज्ञात, उदयोन्मुख किंवा पुन्हा उदयास आलेल्या रोगजनकांचा परिचय होऊ शकतो. हे रोगजनक रोगांना कारणीभूत ठरू शकतात आणि त्यांच्यात सामाजिक-आर्थिक आणि पर्यावरणीय दोन्ही पैलूंचे नुकसान होण्याची क्षमता आहे. म्हणून, नवीन साठा खरेदी करताना किंवा जलचर प्राणी आयात करताना योग्य अलग ठेवण्याच्या(क्वॉरन्टीन) उपायांचा सराव करणे आवश्यक आहे. क्वारंटाइनमध्ये जलचर प्राण्यांसाठी पर्यवेक्षित अलगावचा एक नियुक्त कालावधी समाविष्ट असतो, ज्या दरम्यान आवश्यक चाचण्या आणि उपचार केले जातात.

क्वारंटाइन सुविधांमध्ये पुरेशा पायाभूत सुविधा असणे आवश्यक आहे, जसे की पुरेसा पाणीपुरवठा, अखंड वीज आणि संबंधित जीवन समर्थन प्रणाली. त्यांच्याकडे ऑपरेटिंग प्रोटोकॉल देखील असले पाहिजेत आणि त्यांना प्रशिक्षित आणि समर्पित व्यक्तींसह कर्मचारी असावेत. हे महत्त्वाचे आहे की या सुविधा कोणत्याही जलीय सुविधा, पाण्याचे स्त्रोत किंवा वारंवार पूर येण्याची शक्यता असलेल्या क्षेत्राजवळ नसतात. याव्यतिरिक्त, अलग ठेवणे (क्वॉरन्टीन) सुविधेचा वापर केवळ त्याच्या हेतूसाठी केला पाहिजे आणि इतर कोणत्याही क्रियाकलापांसाठी नाही. अलग ठेवलेल्या प्राण्यांना वाढीव तणावाखाली ठेवल्याने उप-क्लिनिकल संक्रमण उघड होण्यास मदत होऊ शकते जी अन्यथा कोणाकडेही जाऊ शकत नाही. हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की प्राण्यांच्या अंडी, भ्रूण किंवा लार्व्हा अवस्थेत प्रौढांच्या तुलनेत उप-क्लिनिकल संक्रमण होण्याची शक्यता कमी असते, ज्यामुळे त्यांना कमी धोका आणि अलग ठेवणे सोपे होते.

1.जलीय क्वारंटाईन सुविधेचे घटक (COMPONENTS OF AQUATIC QUARANTINE FACILITY)(AQF)
१.१. जैव-सुरक्षा:
परिसराभोवती कंपाऊंड वॉलसह निर्दोष सीमारेषा सुनिश्चित करा प्राणी आणि अनधिकृत कर्मचारी यांच्या प्रवेशास प्रतिबंध करण्यासाठी पुरेशी उंची
बाह्य कुंपणाच्या सर्व बाजूंनी आणि सर्व प्रवेशद्वारांवर ठळकपणे चिन्हे दाखवा ही एक जलीय संगरोध सुविधा (AQF) आहे हे दाखवण्यासाठी सुविधेकडे आणि अनधिकृत प्रवेश प्रतिबंधित आहे;
वाहनाच्या निर्जंतुकीकरणासाठी प्रवेशद्वारावर टायर डिप द्या;
सक्रिय वापरात नसताना AQF आणि त्याचे कुंपण सुरक्षितपणे लॉक करा;
आंघोळीसाठी आणि बाहेरचे कपडे बदलण्याआधी स्वतंत्र खोली बदलण्याची खात्री करा प्रवेश/निर्गमन.

१.२.प्राप्त क्षेत्र:
एक्वाटिक क्वारंटाईन सुविधा (AQF) मध्ये प्राण्याला प्राप्त करण्यासाठी एक नियुक्त क्षेत्र चिन्हांकित करा.

१.३.क्वारंटाइन क्यूबिकल:
प्रवेशद्वारावर जंतुनाशक असलेले फूटबाथ ठेवा;
युनिटमध्ये प्रवेश करताना आणि बाहेर पडताना हात निर्जंतुकीकरण करण्याची सुविधा प्रदान करा;
मजला काँक्रीटने बांधला आहे आणि फरशा किंवा इतरांनी बांधलेला आहे याची खात्री करा बंदिस्त होल्डिंग टाकीमध्ये वाहून जाण्यासाठी पुरेसा उतार असलेली अभेद्य सामग्री निर्जंतुकीकरणासाठी;
अपघाती पलायन टाळण्यासाठी नियंत्रण यंत्रणेसह मजला ड्रेनेज स्थापित करा जलचर प्राणी किंवा पाण्याचे अनियंत्रित सोडणे;
भिंतींवर टाइल्स किंवा इतर अभेद्य सामग्री अ. पर्यंत आहे याची खात्री करा किमान उंची 180 सेमी;
मजला ते भिंत जंक्शन आणि भिंत, मजला किंवा छतामध्ये कोणतेही अंतर किंवा तडे असल्याची खात्री करा कोणतीही गळती असल्यास प्रभावीपणे सीलबंद केले पाहिजे;
जलरोधक अर्ध्या काचेचे दरवाजे स्वयं-बंद करण्याच्या यंत्रणेसह सुसज्ज करा;
पक्षी/कीटकांच्या प्रवेशास प्रतिबंध करण्यासाठी कोणतेही उघडे पडदे;
अपेक्षित प्रमाणात आयात करण्यासाठी पुरेशी धारण क्षमता प्रदान करणे;
वेगवेगळ्या आयातदारांसाठी अलग ठेवणे क्षेत्रात स्वतंत्र क्यूबिकल्सची खात्री करा;
शोभेच्या माशांसाठी प्रत्येक क्यूबिकल सुमारे 200 चौरस फूट क्षेत्रफळाचे असावे याची खात्री करा.
आणि सुमारे 1-2 किलो एकूण 50-100 एल क्षमतेचे सुमारे 20 एक्वैरिया असू शकतात बायोमास आणि खाद्य माशांचे सुमारे 300 चौरस फूट क्षेत्रफळ पुरेसे असावे 15 किलो बायोमास ठेवण्यासाठी 500 L च्या क्वारंटाईन टाक्या;

१.४.टाकी अलग ठेवणे :
प्रत्येक वैयक्तिक टाकीला कायम क्रमांक द्या;
जवळच्या टाक्यांमध्ये रोगजनकांचा प्रसार रोखण्यासाठी झाकण द्या वायुवीजन/फिल्टर सिस्टीम/एरोसॉल्समधून स्प्लॅश आणि जलचर प्राण्यांचे सुटणे; टाक्या किंवा टाक्यांच्या ओळींमध्ये किमान 75 सेमी अंतर असलेल्या ओळींमध्ये टाक्या लावा आणि तपासणी हेतूंसाठी भिंती;
चांगले प्रदान करण्यासाठी प्रत्येक टाकीचा किमान पुढचा भाग पारदर्शक असल्याची खात्री करा सामग्रीची दृश्यमानता;
स्वयंचलित शट-ऑफ वाल्व्हसह पाणी घेण्याच्या ओळी सुसज्ज करा.

1.5.फिश फीड स्टोरेज:
कोणत्याही प्रकारचे दूषित होणे किंवा संसर्ग टाळण्यासाठी खाद्य साठवणुकीसाठी सुरक्षित, थंड आणि कोरडी सुविधा द्या

1.6.निदान प्रयोगशाला:
मायक्रोबायोलॉजी, हिस्टोपॅथॉलॉजी आणि पीसीआर प्रयोगशाळा सुविधांची खात्री करणे;
नियुक्त कर्मचार्‍यांना परजीवीशास्त्र, जलचर प्राण्यांचे जीवाणूशास्त्र, मायकोलॉजी, विषाणूशास्त्र आणि हिस्टोपॅथॉलॉजीचे चांगले ज्ञान आणि अनुभव असणे आवश्यक आहे.

1.7.पॅकिंग आणि वितरण विभाग:
स्वतंत्र पॅकिंग आणि वितरण विभाग सुनिश्चित करणे

2.जलीय क्वारंटाईन ऑपरेशनची प्रक्रिया (Process of Aquatic Quarantine Operation)
बंदरगाही स्वीकृती:
पोर्ट स्वीकृतीनंतर क्वॉरंटाईन स्टाफने उचित पोषाक आणि आयडी सहित आयातकर्त्यांकिंवा आयातकर्त्यांच्या साक्षात्कारांमुळे आपली सामग्री स्वीकृती घेतली.
कार्टनची स्थिती तपासा, इंबॉर्टरसोबत क्षत्रक दर्ज करा.
सूचना दिलेल्या नियुक्त मार्गाने त्वरित क्वॉरंटाईन सुविधेत पहोचवा.

एक्वाटिक क्वारंटाईन सुविधा (AQF) मध्ये प्राप्ती:
प्रवेश केल्यानंतर वाहनाची टायर बाथ सुनिश्चित करा. सगळ्या कर्मचाऱ्यांनी हस्ते, एप्रन, कोट आणि जुते डिसिंफेक्ट केले पाहिजे, आपली सामग्री निर्मूलन केली.
एक आयातकर्ता प्रतिनिधीला प्राणियांना प्राप्त क्षेत्रात देखील करण्याची अनुमती द्या.
क्वॉरंटाईन स्टाफने पर्यवेक्षण केल्यानंतर परियावरण मध्ये आयातकर्ता/स्वीकृत्यार्थीच्या प्रतिनिधिकला एकमेव दृष्टिकोन साधण्याची अनुमती द्या.
पूर्व-क्वॉरंटाइन पदक्षेप:
प्री-क्वारंटाइनसाठी प्राण्यांना समर्पित पॉलिथिन पिशव्यांमध्ये हलवा. अनुकूलतेसाठी माशांच्या पिशव्या टाक्यांमध्ये प्रक्रिया केलेल्या पाण्याने ठेवा.
मृत जनावरांची तपासणी आणि योग्य विल्हेवाट लावण्यासाठी त्वरित काढा. AQF कर्मचारी आणि आयातदार संयुक्तपणे प्राण्यांच्या आरोग्याचे मूल्यांकन आणि दस्तऐवजीकरण करतात.
विलगीकरण अधिकाऱ्याला कोणतीही विकृती त्वरीत कळवा. त्यानंतर प्राण्यांना क्वारंटाइन युनिटमध्ये स्थानांतरित करा.

क्वॉरंटाइन पदक्षेप:
प्रति बॅच एक क्यूबिकल वापरा. टाक्यांमध्ये प्राणी, पाणी किंवा उपकरणे मिसळणे टाळा. प्रत्येक क्यूबिकलसाठी साधनांचा एक वेगळा संच ठेवा, सामायिकरण टाळण्यासाठी स्पष्टपणे चिन्हांकित करा. निर्जंतुकीकरण करण्यायोग्य/डिस्पोजेबल साहित्य वापरा.
आवश्यकतेनुसार प्राण्यांना जैव-सुरक्षित खाद्य द्या, वापरावर आधारित समायोजित करा. दिवसातून दोनदा टाक्यांमधून न भरलेले खाद्य आणि कचरा काढून टाका. पाण्याची पातळी राखा आणि खाद्य स्वच्छ ठेवा. दररोज प्रत्येक टाकीमध्ये pH आणि अमोनियाचे विश्लेषण करा.
फीडिंग, वॉटर एक्सचेंज आणि मॉनिटरिंगसाठी खोलीतील प्रवेश मर्यादित करा. प्रत्येक बॅचसाठी 7-14 दिवस क्वारंटाईन करा. 100 पीपीएम हायपोक्लोराईट द्रावणाने पुन्हा वापरण्यापूर्वी प्लास्टिकचे कंटेनर आणि नळी धुवा आणि निर्जंतुक करा.
प्रमाणित प्राणी पाठवण्याची प्रक्रिया:
200 पीपीएम फॉर्मेलिनमध्ये 2-3 मिनिटे बुडवा, ताज्या पाण्यात स्वच्छ धुवा. पॅथोजेन्स निगेटिव्ह असल्यास ऑक्सिजनसह पॉलिथिन बॅगमध्ये पॅक करा.
डिलिव्हरी नोट आणि क्वारंटाइन प्रमाणपत्रासह आयातदार प्रदान करा. प्रत्येक ऑपरेशननंतर परिसर स्वच्छ आणि निर्जंतुक करा.

उपकरणे निर्जंतुकीकरण.
पुनर्स्टॉकिंग सोडवण्यापूर्वी सगळे टॅंक आणि उपकरण 200 ppm हायपोक्लोराइट द्रावणात 12 तासांसाठी साफसफाई आणि डिसिन्फेक्ट करा.
कर्मचारी स्वच्छता मार्गदर्शक तत्त्वे:
आंघोळ केल्यानंतर आणि संरक्षणात्मक कपडे आणि बूट बदलल्यानंतर क्वारंटाइन युनिटमध्ये प्रवेश करा आणि बाहेर पडा.
केवळ आवश्यक देखभाल आणि निरीक्षण कार्यांसाठी प्रवेश मर्यादित करा.
क्वारंटाइन झोनमध्ये अन्न प्रतिबंधित करा.
सुरक्षेद्वारे देखरेख ठेवलेल्या कर्मचाऱ्यांच्या हालचाली इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने रेकॉर्ड करा.
रेकॉर्ड ठेवण्यासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे:
AQF होल्डिंग कालावधीत, निदान, पाण्याची गुणवत्ता आणि मृत्युदर समाविष्ट असलेल्या क्रियाकलापांचा तपशील देणारी डेटा शीट ठेवा.
AQF मध्ये प्राण्यांच्या साठ्याचा सर्वसमावेशक इतिहास ठेवा.
ऑडिट करण्याच्या उद्देशाने सर्व कागदपत्रे (शिपिंग बिले, आरोग्य प्रमाणपत्रे, जैवसुरक्षा मंजुरी इ.) किमान 36 महिन्यांसाठी जतन करा.

लेखक - आशिष रामभाऊ उरकुडे- M.F.Sc. Scholar, Division of Aquatic Animal Health Management, Faculty of Fisheries, Rangil (J&K) India-190006.
प्रथमेश जगदेव आडे - M.F.Sc. Scholar, Division of Aquatic Environment Management, COF, Ratnagiri.
रिंकेश नेमीचंद वंजारी- Ph.D. Research scholar, Faculty of Fisheries, SKUAST-K, Rangil (J&K) India-190006.