मुख्य लक्षणे आहेत.

– गुदद्वाराच्या ठिकाणी दुखणे

– गुदद्वाराच्या ठिकाणी आग होणे,

– सारख-सारख शौचास जाण्याची इच्छा होणे.

– भूक न लागणे.

– गुदद्वाराच्या जागी जड वाटणे.

कारण खाण्याचे विकार तसेच जास्त तिखट-मसालेदार अन्न हे याचे मूळ कारण आहे. शारीरिक श्रम न केल्यामुळे या आजाराची लक्षणे वाढतात. जेव्हा पोट स्वच्छ व साफ नसते आणि शौचास जास्त शक्ती लागते तेव्हा तेथे असलेल्या मोल्सवर दाब पडतो, ज्यामुळे रक्त बाहेर पडू लागते. सतत औषधे वापरणे आणि खूप कठीण किंवा मऊ गोष्टींवर सतत बसुन राहणे, यामुळे मूळव्याध होतो. 

चघळल्याशिवाय पटकन खाणे आणि अस्वस्थ मनाने जेवण करणे, तसेच मांस, अल्कोहोल, चहा, कॉफी इत्यादींचा अति प्रमाणात वापर केल्याने पचनक्रिया विकृत होते, ज्यामुळे पचनसंस्थेचे नैसर्गिक कार्य मंदावते आणि शेवटी हेच मूळव्याधीचा कारण बनते.उपचार मूळव्याधच्या रुग्णांनी प्रथम एक किंवा दोन दिवस लिंबू, पाणी आणि मध खाऊन फळे खावीत, उपवासात थंड पाण्याचा एनीमा नियमित घ्यावा. ते आतड्यांना ताकद देऊन मजबूत आणि सक्रिय बनवते.

फळांच्या आहारात पपई, चिकू यांसारखी फळे घेता येतात. यानंतर भरड पिठाची भाकरी आणि हिरव्या ताज्या भाज्यांचे भरपूर सेवन करावे. गोड आणि तिखट-मसालेदार पदार्थ ताबडतोब बंद करावेत. पोट आणि गुदद्वारावर मातीची पट्टी, थंड कटीस्नान आणि कोल्ड एनल बाथ या आजारात खूप गुणकारी आहेत. अशा रुग्णांचे पोट स्वच्छ ठेवणे अत्यंत गरजेचे असते. जास्त औषधे न वापरता आवश्यक असल्यास थंड पाण्याचा एनीमा घेऊन पोट साफ करावे. या आजारापासून कायमस्वरूपी मुक्ती मिळवण्यासाठी नियमित दिनचर्या आणि संतुलित आहार घेणे आवश्यक आहे. शक्यतोवर जास्त बसने टाळावे. लांबच्या बैठकींमध्ये उठून चालणे फायद्याचे असते.

महत्त्वाचे म्हणजे तीन महिन्यातून एकदा शंक प्रशक्षालन केल्यास फायदा होतो. गणेश क्रियेच्या सरावाने गुदद्वारातील घट्ट मळ दूर होऊन आतड्यांची क्रियाशीलता वाढतो. वज्रासन, सिद्धासन, गुप्तासन, गोमुखासन, पादांगुष्टासन, पश्चिमोत्तानासन, सर्वांगासन आणि पवनमुक्तासन इत्यादींचा सरावही खूप फायदेशीर आहे. अश्विनी मुद्रा, मूलबंध, नाडी शोधन आणि शीतली प्राणायाम यांचा सरावही या आजारात खूप फायदेशीर आहे.