माणसांप्रमाणेच प्राण्यांच्या आहारात मीठ असणे अत्यंत आवश्यक आहे. मीठ सोडियम (Na) आणि क्लोराईड (Cl) या दोन घटकांनी बनलेले असते, प्राण्यांना या दोन्ही घटकांची गरज असते. आपण जाणून घेऊया की, शेतकऱ्यांनी कशाप्रकारे जनावरांमधील मिठाची कमतरता ओळखावी आणि ती कशी पूर्ण करावी.

• प्राण्यांच्या शरीरात सोडियमचे प्रमाण ०.२ टक्के असते
• जे हाडे, मऊ उती आणि शारीरिक द्रवांमध्ये आढळते.
• माध्यमात अम्लीय आणि मूलभूत समतोल राखण्यासाठी प्राण्यांमध्ये मीठ देखील आवश्यक आहे.
• याशिवाय मिठाचा उपयोग आतड्यात अमिनो अॅसिड आणि शर्करा शोषण्यासाठी केला जातो.
• स्नायूंची आकुंचन करण्याची क्षमता सोडियमच्या प्रमाणावर अवलंबून असते.

प्राण्यांना विविध खाद्यपदार्थांद्वारे आणि मीठ खाण्याद्वारे मीठ मिळते. प्राण्यांमध्ये चयापचय प्रक्रियेत वापरल्यानंतर शरीरातून मीठ बाहेर टाकले जाते. त्यामुळे जनावरांना आहारात मीठ घालून खायला दिले जाते, मीठ लाळ सोडण्यास मदत करते आणि लाळ अन्न पचनास प्रोत्साहन देते.

प्राण्यांसाठी मीठाचे स्त्रोत कोणते आहेत..

आहारात समाविष्ट असलेल्या सर्व पदार्थांमध्ये काही प्रमाणात मीठ आढळते, त्यातील जास्त प्रमाणात समुद्रातून मिळणाऱ्या पदार्थांमध्ये आढळते. धान्यामध्ये सामान्य मीठ मिसळून किंवा विटाच्या रूपात चाटण्यासाठी जनावरासमोर ठेवून काही गरज पूर्ण केली जाऊ शकते. कुरणातील जनावरांना सामान्य दुष्काळाच्या तुलनेत दुप्पट मीठ मिळते.
जास्त कच्च्या अवस्थेत, हिरव्या चाऱ्यापासून जास्त मीठ मिळते, जनावरांना सायलेजपेक्षा जास्त मीठ मिळते, एक तरुण प्राणी, गाय किंवा म्हशीला दिवसातून सरासरी 13 ग्रॅम (13 kg) सामान्य मीठ लागते.

• 500 किलो दूध देणारी गाय दररोज 30 टक्के मीठ लागते.
• गायी, म्हशी, शेळ्या आणि मेंढ्यांच्या धान्यात 1.0 टक्के मिठाचे प्रमाण मिसळले जाते,
• पोल्ट्रीमध्ये ०.५ टक्के दराने मीठ मिसळले जाते.

 

मिठाच्या गरजेवर परिणाम करणारे घटक..

प्राण्यांना सामान्यतः कोरड्या पदार्थापेक्षा 2-3 पट जास्त पाणी लागते, वातावरणातील तापमान आणि आर्द्रता ही देखील मुख्य कारणे आहेत, एका शोधात असे आढळून आले आहे की – जर अन्नामध्ये 1.5 टक्के पोटॅशियम असेल तर दूध जास्त बनते. मध्ये पोटॅशियमचे प्रमाण सोडियम आणि क्लोराईडच्या प्रमाणात प्रभावित करते. उष्णतेच्या ताणामुळे जनावरांमध्ये सोडियमची कमतरता निर्माण होते.
प्राणी किती प्रमाणात मीठ शोषू शकतो हे त्या प्राण्याला किती पाणी मिळते यावर अवलंबून असते. जर अमर्याद प्रमाणात पाणी उपलब्ध असेल, तर प्राणी खूप जास्त प्रमाणात मीठ देखील सहन करू शकतो आणि जास्त प्रमाणात खाल्लेले मीठ जनावराच्या शरीरातून मूत्राद्वारे बाहेर टाकले जाते. जर पाण्याचे प्रमाण पुरेसे असेल तर आहारात फक्त 2.2 टक्के मीठ असले तरीही त्याचा परिणाम दिसून येतो. त्याची मुख्य लक्षणे म्हणजे जास्त तहान लागणे आणि स्नायू कमकुवत होणे. 2.2 कोंबडीच्या पिलांच्या आहारात टक्केवारीपेक्षा जास्त मीठ असल्यास त्यांचा वाईट परिणाम होतो.

हेही वाचा : तुम्हाला माहित आहे का? 'या' चॉकलेटमुळे जनावरांचे दूध क्षमता वाढते, जाणून घेऊ संपूर्ण माहिती

पोल्ट्रीच्या आहारात क्षाराचे प्रमाण ४.० टक्क्यांपेक्षा जास्त असल्यास, अमर्याद प्रमाणात पाणी उपलब्ध असले तरी ते मरण्यास सुरुवात होते. पशुखाद्यात मीठाचे प्रमाण हे प्राण्यांच्या घामांवर देखील अवलंबून असते. प्रायोगिक तत्त्वावर असे आढळून आले आहे की - एका तासासाठी प्राण्याच्या घामाने सुमारे 2 ग्रॅम सोडियम नष्ट होते. त्यामुळे जास्तीत जास्त उत्पादन मिळविण्यासाठी व जनावरांचे आरोग्य चांगले ठेवण्यासाठी जनावरांच्या शरीरातील क्षाराची होणारी नासाडी आणि आहारातून होणारा फायदा यामध्ये समतोल राखणे आवश्यक आहे.

जनावरांमध्ये मिठाच्या कमतरतेची लक्षणे

जेव्हा मिठाची कमतरता असते तेव्हा प्राण्यांच्या शरीरात सोडियम आणि क्लोराईडचे मूत्रातून उत्सर्जन कमी होते. जेंव्हा प्राण्यांना आहारात जास्त वेळ मीठ मिळत नाही, तेंव्हा प्राणी त्याच्या आजूबाजूला पडलेले कपडे, लाकूड, मलमूत्र इत्यादी चाटून खाऊ लागतो.
शास्त्रज्ञांना प्रयोगांद्वारे कळले आहे की, ज्या गायींना मीठ दिले जात नाही, त्यांची भूक दोन-तीन आठवड्यात कमी होते. मिठाच्या कमतरतेमुळे पशुखाद्यातील प्रथिने आणि उर्जा योग्य प्रकारे वापरली जात नाही. परिणामी, जनावरांच्या शरीराचे वजन कमी होते, आणि दूध देणाऱ्या जनावरांचे दूध उत्पादन कमी होते.

 

जास्त दूध देणाऱ्या गायींमध्ये मीठाच्या कमतरतेची लक्षणे लवकर आणि स्पष्टपणे दिसून येतात. दुधाद्वारे त्यांच्या शरीरातून मीठ बाहेर पडते, क्षाराच्या कमतरतेची लक्षणे दिसण्यासाठी जनावरांना एक वर्षाचा कालावधी लागतो.
कोंबडीच्या आहारात दीर्घकाळ मीठ नसल्याने त्यांची वाढ खुंटते. अंडी देणाऱ्या कोंबड्यांचे उत्पादन कमी होते. पुरेशा प्रमाणात आहारात मीठाचा अभाव असल्याने कोंबड्यांमध्ये एकमेकांची पिसे उपटण्याचीही सवय लागली आहे.

जनावरांना किती मीठ द्यावे...

प्राण्यांना मिठाची गरज त्यांच्या वयानुसार आणि उंचीनुसार असते, याशिवाय प्राण्यांना ऋतूनुसार मीठाची गरज असते, वेगवेगळ्या प्राण्यांच्या वयानुसार मिठाची गरज खालीलप्रमाणे असते.
प्राणी राज्य सोडियम सामग्री.
• दुधाळ नसलेल्या जनावरांसाठी – 1.67 ग्रॅम/100 किलो वजन,
• दूध देणाऱ्या जनावरांसाठी– 4.22 ग्रॅम / 100 किलो वजन,
• वाढीसाठी – वाढत्या जनावरांसाठी 1.56 ग्रॅम ज्यांचे वजन 150-600 किलो आहे,
• गर्भधारणेसाठी – 1.54 ग्रॅम/दिवस, गरोदरपणाच्या 190-270 दिवसांसाठी.