मत्स्यपालन म्हणजे नियंत्रित किंवा अर्ध-नियंत्रित परिस्थितीत बाजारासाठी मासे आणि शंख माशांचे उत्पादन. गेल्या तीन दशकांत मानवी वापरासाठी माशांचे संगोपन विशेषत: समाजशास्त्रीय आणि औद्योगिकदृष्ट्या विकसित देशांमध्ये वाढत आहे. मासे आणि शेलफिश हे आरोग्यासाठी पौष्टिकदृष्ट्या फायदेशीर आहेत याविषयी ग्राहकांच्या जागरूकतेमुळे वाढलेले उत्पादन मोठ्या प्रमाणात आले आहे. दुर्दैवाने, काही देशांमध्ये उत्पादनात इतकी वाढ झाली आहे की प्रचारित खाद्य माशांचा पुरवठा बाजारपेठेतील मागणीपेक्षा जास्त झाला आहे.

व्यावसायिक यशासाठी, मत्स्यपालन करत असताना माशांची घनता राखणे आवश्यक आहे जी सामान्यतः निसर्गात आढळणाऱ्या घनतेपेक्षा जास्त असते. या परिस्थितीत, मासे केवळ जगू शकत नाहीत तर वेगाने वाढतात. वापरण्यात आलेली संस्कृती प्रणाली (उदा. तलाव, रेसवे, पुनर्वापर प्रणाली, पिंजरे) याची पर्वा न करता संस्कृतीकाराने माशांच्या आरोग्यासाठी पोषक वातावरण राखणे अत्यावश्यक आहे.

विविध प्रकारचे परजीवी आणि रोगजनक माशांना संक्रमित करू शकतात आणि करू शकतात. बहुतेक रोग एजंट नैसर्गिकरित्या कमी संख्येत असतात आणि सामान्यतः समस्या निर्माण करत नाहीत. माशांची नैसर्गिक संरक्षण यंत्रणा (म्हणजेच खराब झालेले त्वचा, त्वचेला झाकणारा श्लेष्मा आणि रोगप्रतिकारक प्रणालीचे विविध घटक) रोगाच्या घटकांवर नियंत्रण ठेवतात. तथापि, जेव्हा संवर्धन कार्यात आधीच गर्दी असलेल्या माशांवर अधिक ताण येतो (उदा. कमी विरघळलेल्या ऑक्सिजनमुळे, पौष्टिकदृष्ट्या अपुरा आहार, जास्त हाताळणी) त्यांच्या नैसर्गिक रोग संरक्षण प्रणाली कमकुवत होऊ शकतात आणि संसर्गजन्य रोगांपासून स्वतःचे संरक्षण करण्याची माशांची क्षमता कमी होऊ शकते.

रोगामुळे होणारे आपत्तीजनक मृत्यू हे वारंवार तणावपूर्ण अनुभवाचे परिणाम आणि प्रतिसाद असतात. मत्स्य उत्पादकांकडे आज माशांच्या रोगाच्या समस्यांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी फारच मर्यादित पर्याय आहेत.

विविध रोग व रोगराईमुळे संवर्धन तलावातील माशांच्या मृत्यू होतो. उत्पादन खर्चाच्या १० ते १५ टक्के दराने नुकसानी रोगराईमुळे होऊ शकतो. मासे हे त्यांच्याकडे असलेल्या रोगप्रतिकारक शक्ती च्या जोरावर दोघाची रडत असते. म्हणूनच रोग होऊ नये याकरिता तलावात काळजी घेणे आवश्यक आहे. माशांचे आरोग्य प्रतिबंध/देखभाल कार्यक्रम सध्या मासे उत्पादकांकडून रोगांचा धोका कमी करण्यासाठी आवश्यक व्यवस्थापन पद्धती म्हणून ओळखला जातो.

रिक्रिक्युलेटिंग सिस्टीम वापरणाऱ्या उत्पादकांसाठी हा व्यवस्थापन दृष्टीकोन विशेषतः गंभीर बनला आहे. माशांच्या रोगजनकांची तपासणी आणि निरीक्षण आणि परजीवींसाठी रोगप्रतिबंधक उपचारांसह अनेक घटकांची आवश्यकता असते. जिवाणू आणि परजीवी रोगांची शक्यता कमी करण्यासाठी माशांचे आरोग्य प्रतिबंधक प्रोटोकॉल विकसित करणे आवश्यक आहे. फिश हेल्थ मॅनेजमेंट हा एक शब्द आहे जो मत्स्यपालनामध्ये वापरला जातो व्यवस्थापन पद्धतींचे वर्णन करण्यासाठी जे माशांचे रोग टाळण्यासाठी डिझाइन केले आहे. यशस्वी माशांच्या आरोग्य व्यवस्थापनाची सुरुवात उपचारापेक्षा रोगाच्या प्रतिबंधाने होते. तणाव मर्यादित करण्यासाठी निर्देशित केलेल्या व्यवस्थापन पद्धती रोगाचा प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी सर्वात प्रभावी ठरण्याची शक्यता आहे.

माशांच्या आरोग्याचा कोणताही व्यवस्थापक दोन उद्दिष्टे साध्य करण्याचा प्रयत्न करतो: माशांच्या लोकसंख्येमध्ये रोगप्रतिकारक क्षमता वाढवणे; आणि कल्चर सिस्टममधील संभाव्य रोगजनक (म्हणजे परजीवी, जीवाणू, विषाणू आणि बुरशी) कमी करणे किंवा काढून टाकणे.

माशांच्या आरोग्यावर परिणाम करणारे बाह्य घटक किंवा पर्यावरणीय घटक जे आरोग्य स्थितीशी तडजोड करण्यासाठी ओळखले जातात. माशांच्या आरोग्याच्या स्थितीशी वैयक्तिक किंवा एकत्रितपणे तडजोड करण्यासाठी ओळखले जाणारे बाह्य किंवा पर्यावरणीय घटक त्यांच्या प्रणालीमधील स्थानानुसार खालील श्रेणींमध्ये विभागले जाऊ शकतात:
१. पाण्याशी संबंधित.
२. तलावाशी संबंधित.
३. पोषण-संबंधित.
४. व्यवस्थापन-संबंधित.

(१) पाण्याशी संबंधित घटक:

जलसंबंधित घटकांपैकी मत्स्यपालन प्रणालीच्या उत्पादकतेवर परिणाम करणारे, पाण्याचे तापमान आणि विरघळलेल्या ऑक्सिजनचे प्रमाण हे माशांच्या आरोग्यावर सर्वात लक्षणीय परिणाम करतात. ते सर्व पाणीपुरवठ्यात अंतर्भूत असतात आणि ते चढउतारांच्या अधीन असतात ज्यांच्याशी प्रणालीतील माशांनी जुळवून घेतले पाहिजे. चढउतारांचे शारीरिक परिणाम खूप विस्तृत आहेत, चयापचय दरातील बदलापासून ते रोगजनकांच्या संवेदनाक्षमतेत बदल करण्यापर्यंत. या संदर्भात, पर्यावरणीय बदलांचे दस्तऐवजीकरण आणि संसर्गजन्य आणि गैर-संसर्गजन्य रोग प्रक्रियांची घटना पुढील रोग भागाच्या संभाव्यतेचा अंदाज लावण्यासाठी एक अमूल्य मदत असू शकते.

(२) तलावाशी संबंधित घटक:

येथे प्राथमिक परिणाम म्हणजे विशिष्ट माशांना तलावाच्या कॉन्फिगरेशन मध्ये राहणे आवश्यक आहे जे त्याच्या वर्तणुकीशी संबंधित आवश्यकता पूर्ण करत नाही.

(३) पोषण-संबंधित घटक:

एखाद्याला असे वाटते की या दिवसात आणि उच्च दर्जाच्या व्यावसायिक आहाराच्या युगात, पौष्टिक समस्या उद्भवणार नाहीत, परंतु ते सर्व वारंवार होतात. विकास दर हा लोकसंख्येच्या आरोग्याचा एक अतिशय विश्वासार्ह सूचक आहे.

(४) व्यवस्थापन-संबंधित घटक:

या श्रेणीतील प्राथमिक आरोग्यासाठी धोकादायक घटक एक किंवा अधिक तलाव वाहून नेण्याची क्षमता, अपर्याप्त गृहनिर्माण पद्धती, अपुरी रेकॉर्ड-कीपिंग पद्धती आणि अवाजवी शारीरिक ताण यामुळे उद्भवतात.
 माशांच्या आरोग्यावर परिणाम करणारे अंगभूत घटक:
• ताणतणाव
बहुतेक मासे पर्यावरणीय परिस्थिती सहन करू शकतात जे ते ज्या नैसर्गिक परिस्थितीत विकसित झाले त्यापेक्षा काहीसे वेगळे असतात. तथापि, याचा अर्थ असा नाही की ते तितकेच निरोगी असतील किंवा त्यांचे संपूर्ण सामान्य आयुष्य जगतील. उदाहरणार्थ, एखाद्या माशाला त्याच्या पसंतीच्या स्थितीपेक्षा थंड (किंवा गरम) पाण्यात ठेवल्यास त्याच्या शरीराच्या अवयवांना ते जिवंत ठेवण्यासाठी अधिक मेहनत करावी लागते. म्हणजेच, अशा परिस्थितीमुळे मासे वाढलेल्या तणावाखाली असतात.

तणाव ही अशी कोणतीही स्थिती आहे ज्यामुळे शारीरिक किंवा मानसिक अस्वस्थता येते ज्यामुळे तणाव-संबंधित हार्मोन्स सोडले जातात किंवा विशिष्ट शारीरिक प्रतिक्रिया होतात. उदाहरणार्थ, तणावपूर्ण घटनांमुळे हृदय गती वाढणे, रक्तदाब वाढणे, रक्तातील साखर वाढणे आणि कॉर्टिसॉल सोडणे. तणाव शारीरिक, मानसिक किंवा पर्यावरणीय असू शकतो. ताण एकतर लहान आणि अचानक किंवा दीर्घ आणि जुनाट असू शकतो. सौम्य, अल्प-मुदतीच्या तणावाचे काही गंभीर आरोग्यावर परिणाम होतात, परंतु दीर्घकालीन ताण किंवा तीव्र, अल्प-मुदतीचा ताण मत्स्यालयातील माशांमध्ये अनेक आजार आणि मृत्यूला कारणीभूत ठरतो.

वाढलेल्या ताणामुळे माशाची रोगांपासून दूर राहण्याची आणि स्वतःला बरे करण्याची क्षमता कमी होते (उदा., जर त्याचे पंख निखळले गेले किंवा नवीन विकत घेतलेल्या माशांसह परजीवी टाकीत शिरले तर). याव्यतिरिक्त, तणावामुळे माशाची यशस्वी प्रजनन क्षमता कमी होते आणि त्याचे नैसर्गिक आयुष्य कमी होते. अशाप्रकारे, मासेपालकाचे सर्वात महत्त्वाचे उद्दिष्ट म्हणजे शक्य असेल तेथे तणावाचे स्रोत काढून टाकणे.

तणावाची कारणे माशांसाठी डझनभर संभाव्य ताण आहेत परंतु काही अधिक सामान्य कारणे अशी आहेत:

१. भारदस्त अमोनिया व उच्च नाइट्रेट
२. अयोग्य सामू (pH) पातळी
३. तापमानातील चढउतार
४. अयोग्य क्षारता
५. कमी ऑक्सिजन पातळी
६. इतर माशांचा छळ
७. टाकीचा अपुरा आकार
८. टाकीचा ओव्हरस्टॉकिंग
९. औषधे आणि पाणी उपचार
१०. अयोग्य पोषण
११. टाकीचा अडथळा
१२. माशांची काढणी आणि शिपिंग

म्हणूनच कोणतेही रोग किंवा मृत्यूचे समस्या टाळण्यासाठी खालील प्रमाणे पाण्याची गुणवत्तेचे मापदंड पाडायला हवे :
अनुक्रमांक बाबी श्रेणी
१. पाण्याचा सामू (pH) ७.५-८.५
२. विद्राव्य प्राणवायू (DO) ५-९ ppm
३. पाण्याचे तापमान (Temp.) २५-३०°C
४. अल्कलीनिटी (Alkalinity) ७५-१७५ ppm
५. जडता (Hardness) ७५-१५० ppm
(ppm) पीपीएम म्हणजे प्रति दशलक्ष भाग.

 माशांच्या रोगांचे प्रकार
रोग क्वचितच रोगकारक आणि यजमान मासे यांच्यातील एक साधा संबंध असतो. सामान्यतः लोकसंख्येमध्ये सक्रिय रोग विकसित होण्यासाठी इतर परिस्थिती उपस्थित असणे आवश्यक आहे. या परिस्थितींना सामान्यत: "ताण" या छत्री संज्ञा अंतर्गत गटबद्ध केले जाते.
 संसर्गजन्य रोग.
संसर्गजन्य रोग हे परजीवी, जीवाणूजन्य किंवा बुरशीजन्य रोग म्हणून स्थूलपणे वर्गीकृत केले जातात.

१. परजीवी रोग.

माशांचे परजीवी रोग बहुतेक वेळा जलीय वातावरणात राहणाऱ्या प्रोटोझोआ नावाच्या लहान सूक्ष्म जीवांमुळे होतात. असे अनेक प्रकारचे प्रोटोझोआ आहेत जे माशांच्या गिल्स आणि त्वचेला त्रास देतात ज्यामुळे चिडचिड होते, वजन कमी होते आणि शेवटी मृत्यू होतो. इक्थायोफ्थिरियासिस आणि कॉस्टियाटिस ही प्रोटोझोआंमुळे माशांमध्ये होणाऱ्या रोगांची उदाहरणे आहेत. तांबे सल्फेट, फॉर्मेलिन किंवा पोटॅशियम परमॅंगनेट सारख्या मानक मत्स्य रसायनांचा वापर करून बहुतेक प्रोटोझोआ संक्रमण नियंत्रित करणे तुलनेने सोपे आहे.

२. जीवाणूजन्य रोग.

सामान्यत: जिवाणूजन्य रोगाने संक्रमित माशाच्या शरीराच्या भिंतीवर आणि डोळे आणि तोंडाभोवती रक्तस्रावी ठिपके किंवा अल्सर असतात. त्यांच्याकडे वाढलेले, द्रवाने भरलेले उदर आणि पसरलेले डोळे देखील असू शकतात. जिवाणूजन्य रोग देखील बाह्य असू शकतात, परिणामी त्वचेची धूप आणि व्रण तयार होतात.

कॉलमनारिस हे बाह्य जिवाणू संसर्गाचे उदाहरण आहे. जे खडबडीत हाताळणीमुळे होऊ शकते. माशांमध्ये होणारे काही सामान्य जिवाणूजन्य रोग जिवाणू गिल रोग, व्हायब्रोसिस आणि शेपटी आणि पंख रॉट आहेत. बॅक्टेरियाच्या संसर्गासाठी अन्न आणि औषध प्रशासनाद्वारे माशांमध्ये वापरण्यासाठी मंजूर केलेल्या प्रतिजैविक असलेल्या औषधी फीडसह उपचार आवश्यक असतात.

३. बुरशीजन्य रोग.

बुरशीजन्य रोग हा संसर्गजन्य रोगाचा चौथा प्रकार आहे. बुरशीचे बीजाणू जलीय वातावरणात सामान्य असतात, परंतु निरोगी माशांमध्ये सहसा रोग होत नाहीत. जेव्हा माशांना बाह्य परजीवी, जिवाणू संसर्ग किंवा हाताळणीमुळे दुखापत होते, तेव्हा बुरशी माशांच्या बाहेरील भागात खराब झालेल्या ऊतींचे वसाहत करू शकते. या भागात कापसाची वाढ झालेली दिसते किंवा मासे पाण्यातून काढून टाकल्यावर तपकिरी रंगाचे मॅट केलेले भाग दिसू शकतात.

सेप्रोलेग्नियासिस, ब्रँकिओमायकोसिस आणि इचथायोस्पोरिडिओसिस हे सामान्यतः माशांमधील बुरशीमुळे होणारे रोग आहेत. फॉर्मेलिन किंवा पोटॅशियम परमॅंगनेट बहुतेक बुरशीजन्य संसर्गावर प्रभावी आहेत. बुरशी ही सामान्यतः दुय्यम समस्या असल्याने मूळ समस्येचे निदान करणे आणि ते दुरुस्त करणे देखील महत्त्वाचे आहे. माशांमध्ये रोग उद्भवू नये त्यासाठी काळजी घेणे हे अतिशय महत्वाचे आहे.

जयंता टिपले, सहाय्यक प्राध्यापक (अतिथी व्याख्याता),
जलीय प्राणी आरोग्य व्यवस्थापन विभाग, मो. न. ८७९३४७२९९४.
मत्स्य विज्ञान महाविद्यालय, उदगीर, जि. लातूर. महाराष्ट्र.