आरोही भास्करे, व्यंकटेश कळसकर, जयंता सु. टिपले

शोभिवंत माशांना खायला देणे केवळ खाद्य पुरविण्यावर मर्यादित नाही; ते माशांच्या जीवनाच्या प्रत्येक टप्प्यात त्यांच्या पौष्टिक गरजा पूर्ण करते याची खात्री करणे आवश्यक आहे. विविध प्रजातींच्या शोभिवंत माशांच्या आहाराच्या गरजा भिन्न असतात, ज्यांचे समाधान त्यांच्या योग्य वाढीसाठी आणि आरोग्यासाठी आवश्यक आहे. हे गरजा समजून घेणे आणि योग्य खाद्य देण्याच्या पद्धती अवलंबणे महत्वाचे आहे.

१. पौष्टिक गरजा
शोभिवंत माशांना संतुलित आहाराची आवश्यकता असते ज्यात प्रथिने, फॅट्स, कार्बोहायड्रेट्स, जीवनसत्त्वे आणि खनिजे यांचा समावेश असतो. प्रत्येक पोषक घटक माशांच्या वाढ, विकास आणि आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो.
•प्रथिने
वाढीसाठी आणि ऊतकांची दुरुस्ती करण्यासाठी आवश्यक असतात. प्रथिने जीवनाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात अत्यंत महत्त्वाचे असतात कारण त्या वेळी वाढ दर जास्त असतो.
•फॅट्स
ऊर्जेचा स्रोत असतात आणि पेशी झिल्लींच्या विकासासाठी महत्त्वाचे असतात.
•कार्बोहायड्रेट्स
ऊर्जेचा स्रोत म्हणून कार्य करतात परंतु माशांच्या मर्यादित पचनीयतेमुळे मोजून दिले पाहिजे.
•जीवनसत्त्वे आणि खनिजे
विविध चयापचय कार्यांसाठी, प्रतिरक्षा प्रणालीच्या समर्थनासाठी आणि एकंदर आरोग्यासाठी महत्त्वाचे असतात.

२.नवजात अळ्यांचे खाद्य
पौष्टिक गरजा
नवजात अळ्यांना त्यांच्या जलद वाढ आणि विकासाला समर्थन देण्यासाठी विशिष्ट पौष्टिक गरजा असतात. उच्च-प्रथिने आहार या टप्प्यात अत्यंत आवश्यक असतो.

खाद्य देण्याच्या पद्धती
•वारंवारता: अळ्यांना दिवसातून अनेक वेळा (४-६ वेळा) छोटे प्रमाणात खायला द्यावे लागते.
•प्रमाण: छोटे, वारंवार खायला देणे जास्त खायला देणे आणि पाण्याचे प्रदूषण टाळते.
•पर्यावरण: स्वच्छ पाणी आवश्यक आहे कारण अळ्या पाण्याच्या गुणवत्तेच्या बदलांसाठी संवेदनशील असतात.

सामान्य खाद्य
•इन्फ्युसोरिया: सूक्ष्म जीव जे अळ्यांसाठी आदर्श असतात.
•लिक्विड फ्राय फूड: नवजात अळ्यांसाठी विशेषतः तयार केलेले अन्न.
•मायक्रो वर्म्स: लहान, जीवंत अन्न जे सहज पचते.
•ब्राईन श्रिंप नोप्ली: नवजात ब्राईन श्रिंप प्रथिनाने समृद्ध असतात आणि अळ्यांना सहज खाता येतात.

३. पिल्लांचे खाद्य
पौष्टिक गरजा
पिल्ले जसजशी वाढतात तसतशी त्यांची पौष्टिक गरजा बदलतात. त्यांना सतत वाढीसाठी संतुलित आहार आवश्यक असतो.

खाद्य देण्याच्या पद्धती
•वारंवारता: दिवसातून ३-४ वेळा खायला द्या.
•प्रमाण: अन्न लहान असले पाहिजे जेणेकरून ते सहजपणे खाऊ शकतील.
•पर्यावरण: रोग टाळण्यासाठी उत्कृष्ट पाण्याची गुणवत्ता राखा.

सामान्य खाद्य
•क्रश्ड फ्लेक्स: बारीक ग्राउंड फिश फ्लेक्स जे पिल्ले सहज खाऊ शकतात.
•डाफनिया: लहान, जीवंत क्रस्टेशियन्स जे प्रथिनाने समृद्ध असतात.
•ग्रिंडल वर्म्स: लहान वर्म्स जे आवश्यक पोषक घटक पुरवतात.
•कमर्शियल फ्राय फूड: वाढत्या माशांच्या आहाराच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी तयार केलेले.

४. फिंगरलींग्जचे खाद्य
पौष्टिक गरजा
फिंगरलींग्ज अधिक विकसित झाल्यामुळे अधिक वैविध्यपूर्ण आहार हाताळू शकतात. त्यांना अजूनही उच्च प्रथिनाची आवश्यकता असते परंतु ते अधिक जटिल अन्नाकडे स्थलांतर करण्यास सुरुवात करू शकतात.

खाद्य देण्याच्या पद्धती
•वारंवारता: दिवसातून २-३ वेळा खायला द्या.
•प्रमाण: त्यांना वाढीस समर्थन देण्यासाठी पुरेसे अन्न मिळावे परंतु जास्त खायला देणे टाळा.
•पर्यावरण: पाण्याची गुणवत्ता राखण्यासाठी नियमितपणे टाकी स्वच्छ करा.

सामान्य खाद्य
•पेललेट्स: लहान पेललेट्स जी वाढत्या माशांसाठी योग्य असतात.
•फ्रोजन फूड्स: जसे की ब्लडवर्म्स आणि ब्राईन श्रिंप.
•लाइव्ह फूड्स: डाफनिया आणि लहान कीटक यांसारखे जीवंत अन्न.
•वेजिटेबल मॅटर: शाकाहारी प्रजातींसाठी थोडेसे उकळलेले भाज्यांचे सेवन.

५. किशोर माशांचे खाद्य
पौष्टिक गरजा
किशोर माशांना प्रौढावस्थेसाठी तयार करण्यासाठी पुरेसे प्रथिने, फॅट्स आणि जीवनसत्त्वे असलेल्या संतुलित आहाराची आवश्यकता असते.

खाद्य देण्याच्या पद्धती
•वारंवारता: दिवसातून २-३ वेळा खायला द्या.
•प्रमाण: वाढ दर आणि प्रजातींच्या आवश्यकतांनुसार प्रमाण समायोजित करा.
•पर्यावरण: टाकी स्वच्छ ठेवा आणि पाण्याच्या पॅरामीटर्सवर बारकाईने लक्ष ठेवा.

सामान्य खाद्य
•फ्लेक फूड: बहुतेक किशोर माशांसाठी योग्य.
•पेललेट्स: प्रजातीसाठी योग्य आकाराचे पेललेट्स निवडा.
•लाइव्ह आणि फ्रोजन फूड्स: सर्व पोषक गरजा पूर्ण करण्यासाठी विविध आहार राखा.
•पूरक भाज्या: शाकाहारी आणि सर्वभक्षी प्रजातींसाठी, भाज्या देणे सुरू ठेवा.

६. प्रौढ माशांचे खाद्य
पौष्टिक गरजा
प्रौढ माशांना त्यांच्या आरोग्य आणि दीर्घायुष्यासाठी देखभालीचा आहार आवश्यक असतो. जास्त खायला देणे टाळावे कारण त्यामुळे स्थूलता आणि इतर आरोग्याच्या समस्या उद्भवू शकतात.

खाद्य देण्याच्या पद्धती
•वारंवारता: दिवसातून एक किंवा दोन वेळा खायला द्या.
•प्रमाण: माशांनी काही मिनिटांत खाऊ शकतील इतकेच अन्न द्या.
•पर्यावरण: नियमितपणे टाकी स्वच्छ करा आणि पाणी बदलून अनुकूल परिस्थिती राखा.

सामान्य खाद्य
•फ्लेक फूड: अनेक प्रौढ माशांसाठी मुख्य आहार.
•पेललेट्स: प्रजातीसाठी उच्च-गुणवत्तेचे पेललेट्स निवडा.
•लाइव्ह आणि फ्रोजन फूड्स: ब्राईन श्रिंप, ब्लडवर्म्स आणि इतर जीवंत अन्नाचा समावेश करा.
वेजिटेबल्स: शाकाहारी प्रजातींसाठी ताज्या भाज्या पुरवणे सुरू ठेवा.

७. विशेष प्रजातींसाठी विशेष आहार
शाकाहारी
आहार: मुख्यतः वनस्पती आधारित. यात शैवाल, उकळलेल्या भाज्या आणि उच्च-गुणवत्तेचे स्पिरुलिना फ्लेक्स किंवा पेललेट्सचा समावेश करा.
उदाहरणे: गोल्डफिश, प्लेकोस, आणि काही सिकलिड्स.
मांसाहारी
आहार: प्रथिनाने समृद्ध अन्न. ब्लडवर्म्स, ब्राईन श्रिंप, आणि लहान माशांसारखे जीवंत किंवा फ्रोजन अन्न पुरवा.
उदाहरणे: बेट्टास, एंजलफिश, आणि काही मोठ्या सिकलिड्स.
सर्वभक्षी
आहार: वनस्पती आणि प्राण्यांच्या पदार्थांचा संतुलित मिश्रण. फ्लेक्स, पेललेट्स, जीवंत अन्न आणि भाज्यांचे संयोजन वापरा.
उदाहरणे: गप्पी, टेट्रास, आणि मोल्लीस.

८. जीवंत अन्न व तयार अन्न
फायदे आणि तोटे
जीवंत अन्न: प्रथिनाने समृद्ध असतात आणि नैसर्गिक शिकारीच्या वर्तनास प्रोत्साहन देतात परंतु रोग आणू शकतात.
तयार अन्न: सोयीचे आणि पोषणाने संतुलित असतात परंतु जीवंत शिकारसारखी उत्तेजना नसते.

सामान्य प्रकार
जीवंत अन्न: ब्राईन श्रिंप, ब्लडवर्म्स, डाफनिया, मायक्रो वर्म्स.
तयार अन्न: फ्लेक्स, पेललेट्स, ग्रॅन्युल्स, फ्रिज-ड्रायड पर्याय.

९. खाद्य देण्याच्या तंत्र आणि साधने
•फीडिंग रिंग्स: अन्न पसरू नये आणि सोप्या खाण्याची सोय करतात.
•ऑटोमॅटिक फीडर्स: तुम्ही उपलब्ध नसताना नियमित खाद्य देण्याची खात्री करा.
•ट्वीझर्स आणि पिपेट्स: विशिष्ट प्रकारचे अन्न निर्दिष्ट माशांना खायला देण्यासाठी उपयुक्त.

१०. सामान्य खाद्य देण्याच्या चुका आणि त्यांचे टाळण्याचे उपाय
•जास्त खायला देणे: पाण्याची गुणवत्ता समस्या उद्भवू शकते. माशांनी काही मिनिटांत खाऊ शकतील इतकेच अन्न द्या.
•कमी खायला देणे: कुपोषण होऊ शकते. मासे संतुलित आहार मिळतात याची खात्री करा.
अयोग्य खाद्य देणे: तुमच्या माशांच्या जातीच्या आहाराच्या गरजा जाणून घ्या.

११. माशांच्या आरोग्याचे निरीक्षण आणि आहार समायोजन
तुमच्या माशांच्या चांगल्या आरोग्याच्या चिन्हांसाठी नियमित निरीक्षण करा जसे की सक्रिय पोहणे, चमकदार रंग आणि सामान्य खाण्याचे वर्तन. वजन कमी होणे, थकवा किंवा फिकट रंग यांसारखे कोणतेही मुद्दे आढळल्यास त्यांचा आहार समायोजित करा.

१२. हंगामी बदलांमधील आहारात बदल
हवामानातील तापमानातील बदलांसह माशांचा चयापचय बदलू शकतो. उष्ण महिन्यांत, माशांना अधिक वारंवार खायला देण्याची आवश्यकता असू शकते, तर थंड महिन्यांत, त्यांची भूक कमी होऊ शकते.

लेखक - आरोही भास्करे, व्यंकटेश कळसकर,
जयंता सु. टिपले, सहाय्यक प्राध्यापक (अतिथी व्याख्याता), जलीय प्राणी आरोग्य व्यवस्थापन विभाग, मत्स्य विज्ञान महाविद्यालय, उदगीर, जि. लातूर. महाराष्ट्र. मो. न. ८७९३४७२९९४.