दूध भेसळीची समस्या नेहमीचीच आहे. भेसळयुक्त दुधामुळे लोकांना किडनी, यकृताशी संबंधित आजारांना सामोरे जावे लागत असून त्याचा मुलांच्या विकासावरही वाईट परिणाम होतो. सुप्रीम कोर्टानेही याप्रकरणी कडकपणा दाखवत दुधातील भेसळीचा प्रश्न रोखण्यासाठी जन्मठेपेची शिफारस केली आहे. पण आज आम्ही तुम्हाला अशाच दोन मित्रांची गोष्ट सांगणार आहोत, ज्यांच्या इनोव्हेशनमुळे काही क्षणातच दुधाची चाचणी होऊ शकत नाही तर ते खूप स्वस्तही आहे.

खरं तर ही गोष्ट आहे बब्बर सिंह आणि मनोज मौर्य यांची, जे कर्नालमध्ये 'डेलमोस रिसर्च' नावाची कंपनी चालवतात. कर्नालमधील नॅशनल डेअरी रिसर्च इन्स्टिट्यूटमधून डेअरी टेक्नॉलॉजीमध्ये पदवी मिळवल्यानंतर, दोघांनी मदर डेअरी, अमूल डेअरी यासारख्या अनेक संस्थांमध्ये काम केले आणि काहीतरी वेगळे करण्यासाठी 2017 मध्ये 'डेलमॉस रिसर्च' सुरू केले. या अंतर्गत ते 'डेल स्ट्रिप्स' नावाचे दूध तपासणी किट बनवतात. त्यांचे हे तंत्र इतके सोपे आहे की कोणीही कोणत्याही कौशल्याशिवाय दूध का दूध आणि पानी का पानी सहज करू शकतो. तेही केवळ 5 रुपये खर्च करता येते.

प्रेरणा कशी मिळाली

याबाबत मनोजने सांगितले की, “बब्बर आणि मी मदर डेअरीमध्ये एकत्र काम करत होतो. या काळात आम्ही स्वतःहून काहीतरी सुरू करायचं ठरवलं. आम्हाला आधी पिझ्झा कॉर्नर खास पद्धतीने सुरू करायचे होते. याबाबत आम्ही NDRI चे प्रिन्सिपल सायंटिस्ट डॉ. राजन शर्मा यांच्याशी बोललो आणि त्यांनी सांगितले की प्रक्रिया प्रणालीचे पेटंट मिळू शकत नाही. तो पुढे म्हणतो, “आम्हाला असे काहीतरी सुरू करायचे होते ज्यासाठी आम्हाला पेटंट मिळू शकेल आणि आमच्या मॉडेलची कोणीही कॉपी करू शकत नाही. त्यानंतर डॉ.राजन शर्मा यांनी आम्हाला दूध भेसळीचे किट बनवण्याची सूचना केली. आम्ही नेहमीच दूध खरेदीचे काम केले होते आणि आम्हाला भेसळीच्या समस्येची कल्पना होती. त्यांची कल्पना ऐकून आम्ही या दिशेने काम करू असे ठरवले. ते म्हणतात की त्यांनी फेब्रुवारी 2016 मध्ये त्यावर काम करण्यास सुरुवात केली आणि सप्टेंबर 2017 पासून त्यांची कंपनी सुरू झाली. या दरम्यान त्यांना त्यांच्या प्राध्यापकांचे पूर्ण सहकार्य लाभले.

 

ते म्हणतात, “प्रोफेसरने आम्हाला तंत्रज्ञान हस्तांतरणापासून व्यवसाय सुरू करण्यापर्यंत खूप मदत केली. आमच्याकडे कामासाठी जागा नव्हती, म्हणून त्याने आम्हाला त्याच्या प्रयोगशाळेत जागा दिली. आम्हाला त्यांची अहोरात्र गरज होती. ते आमच्या पाठीशी उभे राहिले. त्यांची मदत आम्ही कधीही विसरू शकत नाही."

कोणत्या उद्देशाने सुरुवात केली

मनोज सांगतात की दुधाची तीन प्रकारे चाचणी केली जाते -
मशीन टेस्टिंग
केमिकल टेस्टिंग
रेपिड टेस्टिंग

हेही वाचा : गाई खरेदी करतांना "या" गोष्टींची खबरदारी बाळगा, नाहीतर होणार नुकसान

दूध तपासणी मशिनची किंमत 5 लाख ते 80 लाखांपर्यंत असल्याचं ते सांगतात. हे केवळ निवडक प्रयोगशाळांमध्ये लागू केल्याचे कारण आहे. त्याच वेळी, दूध चाचणीच्या सर्वात जुन्या पद्धतींपैकी एक रासायनिक चाचणीसाठी खूप कौशल्य आवश्यक आहे आणि प्रत्येकजण ते करू शकत नाही. त्यामुळेच त्याने रॅपिड टेस्टिंग किटची निवड केली. ते म्हणतात, “ग्राहक स्तरावर दुधात भेसळ तपासली जात नसल्याचा फायदा काही भेसळ करणारे सहज काढून घेतात. त्यामुळे कंपन्यांचे तसेच शेतकर्‍यांचेही मोठे नुकसान होत आहे.” ते म्हणतात, “म्हणून आम्हाला अशा तंत्रज्ञानाची गरज आहे जी केवळ स्वस्तच नाही, तर कोणत्याही समस्येशिवाय कोणालाही वापरता येईल. आमचे तंत्रज्ञान या अपेक्षा पूर्ण करते.”

तंत्रज्ञान काय आहे

याबाबत मूळचे गुडगावचे असलेले बब्बर सिंग म्हणतात, “आमच्या पट्ट्यांमध्ये एंजाइम आणि विविध प्रकारची रसायने वापरली जातात. चाचणी दरम्यान, भेसळ घटक त्याच्याशी प्रतिक्रिया देतात, ज्यामुळे विशिष्ट रंग येतो. ते म्हणतात, “रंगाची तीव्रता रंगाच्या तक्त्याशी जुळते. ज्याद्वारे दुधात किती टक्के भेसळ आहे हे कळते. साधारणत: केमिकल टेस्टिंगमध्येच भेसळ आहे की नाही हे कळते. पण आमच्या तंत्रात ०.००५ टक्के भेसळही सहज शोधता येते. या पट्टीचा रंग पिवळा असून तो दुधात टाकल्यानंतर त्याचा रंग निळा झाला तर दुधात भेसळ आहे, हे लोकांनी समजून घ्यावे, असे त्यांनी स्पष्ट केले. रंग बदलला नाही तर हरकत नाही. ते म्हणतात की या प्रक्रियेला 5-10 सेकंदांपासून ते सहा मिनिटांपर्यंत वेळ लागतो. सुरुवातीच्या दिवसांमध्ये, या स्ट्रिप किटचे शेल्फ लाइफ फक्त 15-20 दिवस होते. पण आता सहा महिन्यांहून अधिक काळ लोटला आहे.

 

त्याची किंमत किती आहे

मनोज सांगतात की, आज दुधात मीठ, युरिया, मेल्टोडेक्सट्रिन, स्टार्च, साखर, ग्लुकोज, मैदा अशा अनेक गोष्टी मिसळल्या जातात. प्राथमिक तपासात तो पकडला गेल्यास शेतकऱ्यांचे नुकसान होते. ते म्हणतात की त्यांच्याकडे ग्राहक आणि कंपन्यांसाठी वेगवेगळे पॅक आहेत. ग्राहकांसाठी त्यांचे पॅक 20 रुपयांना उपलब्ध आहेत, तर कंपन्यांसाठी पॅकची किंमत 3250 रुपये आहे. ते म्हणतात, “आम्ही ग्राहकांसाठी गोष्टी अगदी सोप्या ठेवण्याचा प्रयत्न केला आहे. यामध्ये एकाच पट्टीत चार प्रकारच्या चाचण्या करता येतात. अशा प्रकारे एका चाचणीची किंमत रु. त्याच वेळी, कंपन्यांसाठी किटमध्ये 600 पट्ट्या उपलब्ध आहेत. अशाप्रकारे कंपन्यांना एका चाचणीसाठी सुमारे ५.५ रुपये खर्च करावे लागतात.” दुधात मीठ, साखर, युरिया अशी वेगवेगळी भेसळ तपासण्यासाठी कंपन्यांसाठी वेगवेगळ्या पट्ट्या आहेत, असे ते स्पष्ट करतात. ग्राहकांना दररोज दुधाची चाचणी करण्याची गरज नाही, असे त्यांचे मत आहे.
श्रेणी काय आहे

मनोज सांगतात, “आज आमचा व्यवसाय ईशान्य भारत सोडून संपूर्ण देशात आहे. तसे, आता आमचे टेस्टिंग किट आसाममध्येही जातात. आमच्याकडे B ते B आणि B ते B ते C असे 650 पेक्षा जास्त ग्राहक आहेत. याशिवाय आमचे देशभरात ३० हून अधिक वितरक आहेत. मनोज आणि बब्बर यांनी सुमारे दोन लाख रुपयांपासून त्यांचा व्यवसाय सुरू केला आणि आज त्यांची उलाढाल सुमारे 5 कोटी रुपयांची आहे आणि त्यांनी त्यांचे किट देखील नमुना म्हणून अमेरिकेला पाठवले आहे. त्याचं संपूर्ण काम सांभाळण्यासाठी त्याने 20 जणांची नियुक्तीही केली आहे. मनोजने यापूर्वीही व्यवसायात हात आजमावला होता. मनोज सांगतात, “२०११ मध्ये माझे शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर मी अनेक कंपन्यांमध्ये काम केले. पण मी २०१४ मध्ये माझी नोकरी सोडली आणि उत्तर प्रदेशातील मिर्झापूर या माझ्या मूळ शहरात दूध संकलनाचा व्यवसाय सुरू केला.

 

ते म्हणतात, “मिर्झापूर हा मागासलेला जिल्हा आहे आणि दूध संकलनाची विशेष सोय नाही. त्यामुळे इथे काहीतरी करता येईल असं वाटलं. हे लक्षात घेऊन मी सुरुवात केली. व्यवसायाने लवकरच चांगली गती घेतली आणि दररोज 10 हजार लिटर दुधाचे संकलन झाले.
मनोज शेतकऱ्यांकडून जादा दराने दूध खरेदी करायचा. ते म्हणतात, “त्या काळात कंपन्या शेतकऱ्यांकडून फक्त २८ रुपये लिटरने दूध विकत घ्यायचे. पण आम्ही ३१.५ रुपयांना खरेदी करायचो. आग्रा येथे दूध ३५ रुपये लिटरने विकायचे. सर्व काही ठीक चालले होते आणि आम्ही पूर्ण पारदर्शकतेने काम करत होतो.” ते म्हणतात, “पण नंतर धोरणांमध्ये बदल झाला आणि खरेदी-विक्रीच्या किमतीत फरक पडला नाही आणि तीन महिन्यांत आमचा व्यवसाय बंद झाला. यामुळे माझे 10-12 लाख रुपयांचे नुकसान झाले. जे मी माझ्या जवळच्या लोकांकडून विचारले होते. माझ्यासाठी तो खूप कठीण काळ होता. हार पत्करल्यानंतर मी पुन्हा नोकरीला लागलो."

आयआयटी कानपूरकडून निधी मिळाला

याबाबत बब्बर म्हणतात, “2018 मध्ये IIT कानपूर आणि Villgro Innovation Foundation द्वारे आयोजित iPitch कार्यक्रमात, आम्ही टॉप-10 सोशल इनोव्हेशन स्टार्टअप्समध्ये निवडले गेले आणि 25 लाख रुपये बक्षीस म्हणून मिळाले. ज्याने आम्हाला आमच्या व्यवसायाला एक नवीन आयाम देण्यास मदत केली. एवढेच नाही तर भारतीय अन्न सुरक्षा आणि मानक प्राधिकरणाने आयोजित केलेल्या 'इट राइट स्टार्टअप अवॉर्ड्स'मध्ये आम्हाला सर्वोत्कृष्ट स्टार्टअपचा पुरस्कारही मिळाला.

 

भविष्यातील योजना काय आहे

मनोज सांगतात, “भारतातील मोठ-मोठे पशुपालक सोडले तर बहुतेक लोकांकडे एक किंवा दोन गुरे आहेत. त्यामुळे दररोज सुमारे पाच ते सात लिटर दूध तयार होते. एवढ्या दुधाने त्याच्या कुटुंबाच्या गरजाही भागत नाहीत. तरीही, ते स्वतःचे आणि त्यांच्या मुलांचे दूध विकतात, जेणेकरून त्यांना गुरांना चारण्यासाठी पैसे मिळू शकतील." ते म्हणतात, “पण काही लोकांना व्यवस्थेतील त्रुटींचा फायदा घ्यायचा आहे, ज्यामुळे सर्वांचे मोठे नुकसान होते. त्यामुळेच त्याला त्याचे नावीन्य सर्वांपर्यंत पोहोचवायचे आहे.

ज्या दिवशी लोक स्वतःहून दुधाची चाचणी करू लागतील, तेव्हा सर्व काही ठीक होईल. त्यानंतर कोणत्याही अन्न निरीक्षकाची गरज भासणार नाही आणि कायदेशीर अडचणही उरणार नाही. उद्योगात बळ मिळाल्यावर थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्याचा प्रयत्न करेन, असे तो सांगतो. पुढील तीन वर्षांसाठी त्यांचे बजेट सुमारे 15 कोटी रुपये आहे. जर तुम्हाला डेलमोस रिसर्चबद्दल तपशीलवार माहिती हवी असेल तर तुम्ही ०७०८२२६१०८२ वर कंपनीशी संपर्क साधू शकता.