बुरशी म्हटलं म्हणजे पिकांची नासाडीचं चित्र आपल्या समोर येत असतं. परंतु काही बुरशी या आपल्या फायद्याच्या असतात. आपल्या मातीत बुरशीच्या अनेक प्रजाती आढळतात, यात दोन प्रकारच्या बुरशी असतात. त्यात एक म्हणजे (शत्रू बुरशी) ही हानिकारक असते तर काही प्रजाती फायद्याच्या (मित्र बुरशी) देखील असतात, जसे की ट्रायकोडर्मा. ट्रायकोडर्मा हा सूक्ष्म-कामगार आहे जो रोपांच्या मूळा जवळील भागात (राइजोस्फियर)मध्ये काम करतो. ही बुरशी बहुतेकवेळा सेंद्रिय अवशेषांवर आढळते. म्हणूनच,जमिनीत बुरशीचे माध्यमातून होणाऱ्या अनेक प्रकारच्या पिकाच्या रोगांच्या व्यवस्थापनासाठी हे एक महत्त्वपूर्ण बुरशी आहे.
हे मातीत वाढते व तेथेच जगते आणि मुळा जवळील भागात राहुन रोपाचे संरक्षण करते. ट्रायकोडर्माच्या जवळपास ६ प्रजाती ज्ञात आहेत. परंतु केवळ दोन ट्रायकोडर्मा विरिडि आणि ट्रायकोडर्मा हर्जियानम मातीत मुबलक प्रमाणात आढळतात. हे शेतीच्या दृष्टिकोनातून खूप महत्वाचे आणि उपयुक्त आहे. हे एक जैव बुरशीनाशक आहे आणि विविध प्रकारचे बुरशीजन्य रोग टाळण्यास मदत करते. हे रासायनिक बुरशीनाशकांवरील अवलंबून कमी करते. हे प्रामुख्याने रोगजनक जीवांच्या प्रतिबंधासाठी वापरले जाते. त्याचा वापर नैसर्गिकरित्या सुरक्षित मानला जातो कारण त्याचा वापर केल्याने निसर्गात कोणतेही दुष्परिणाम होत नाहीत.
ट्रायकोडर्मा उत्पादन पद्धत
गावकरी, ट्रायकोडर्मा उत्पादनासाठी घरगुती पद्धतीने गाईचे शेण किवा गोवरी वापरु शकतात. शेतातील एखाद्या सावलिच्या ठिकाणी शेण खताला बारिक-बारिक केले जाते. त्यात २८ किलो किंवा सुमारे ८५ वाळलेल्या गोवरी असतात. यामध्ये पाणी टाकुन हाताने चांगले मिसळले जाते जेणेकरून गोवरीचा ढीग जाड तपकिरी दिसेल. त्यानंतर, या ढीगात सुमारे ६० ग्रम उच्च कोटीचा ट्रायकोडर्मा शुद्ध कल्चर (विकत आनावा) मिसळवावे. जुन्या पोत्याने हे ढीग चांगले झाकून घ्यावे आणि नंतर पोत्याला वर-वरून पाण्याने भिजवावे. वेळा-वेळाने पोत्यावर पाण्याची फवारणी केल्यास योग्य तसा ओलावा कायम राहते.
१२ ते १६ दिवसांनंतर, त्या ढिगास फावड्याने चांगले मिक्स करावे आणि पुन्हा पोत्याने झाकून टाकावे. मग वेळोवेळी पाण्याची फवारणी केली जाते. सुमारे १८ ते २० दिवसांनंतर हिरव्या बुरशीचे वाढ झाल्याचे दिसू लागते. सुमारे २८ ते ३० दिवसांत ढिग पूर्णपणे हिरवेगार दिसू लागते. आता याला मातीच्या उपचारासाठी वापरता येऊ शकते.
अशाप्रकारे आपण आपल्या घरी साधे, स्वस्त आणि उच्च प्रतीचे ट्रायकोडर्मा तयार करू शकता. नवीन ढिगाच्या पूर्व तयारीसाठी आपण आधीपासूनच तयार केलेल्या ट्रायकोडर्माचा काही भाग वाचवू शकता आणि अशा प्रकारे पुन्हा पुन्हा बाहेरून कल्चर घ्यावी लागणार नाही.
ट्रायकोडर्मा वापरण्याची पद्धत
- ट्रायकोडर्मा बीज प्रक्रियेची पद्धत: बीज प्रक्रियेकरिता ४ ग्रॅम ट्रायकोडर्मा प्रति एक किलो बियाणे या प्रमाणात बियाण्यास वापरावे. बियाणे स्वच्छ फरशी, प्लॅस्टिक किंवा ताडपत्रीवर पातळ थरात पसरवून ट्रायकोडर्मा ओलसर करून शिंपडावे. नंतर हे संवर्धन हलक्या हाताने बियाण्यास चोळावे.
- प्रक्रिया केलेले बियाणे सावलीत वाळवून पेरणी करावी. दहा किलोपेक्षा कमी अथवा जास्त बियाण्यांची प्रक्रिया करावयाची असल्यास त्या पटीत द्रावण तयार करून वरीलप्रमाणे प्रक्रिया करण्यात यावी.
- ट्रायकोडर्माचा वापर रासायनिक खतांसोबत किंवा रासायनिक बुरशीनाशकांसोबत शक्यतो करू नये. ट्रायकोडर्मास सूर्यप्रकाशापासून दूर, कोरड्या, व थंड जागेत साठवावे. माती उपचार: २५ किलो शेणखतामधे (एफवायएम) मध्ये एक किलो ट्रायकोडर्मा पावडर मिसळवा आणि एका आठवड्यासाठी छायेच्या ठिकाणी ठेवा.
- नंतर एक एकर शेतातील मातीमध्ये पसरवा आणि त्यानंतर आपण पेरणी करू शकता. पेरणीच्या ५ दिवस आधी १ घन मीटर मातीमध्ये १५० ग्रॅम पावडर ४ ते ५ सेंटीमीटर खोलवर मिसळवा आणि नंतर पेरणी करा.
- नंतर जर समस्या उद्भवली तर, पावडर झाडांभोवती खड्डा बनवून किंवा निचरा करून ओतला जाऊ शकतो. जेणेकरून ते झाडांच्या मुळापर्यंत पोहोचू शकेल.
- द्रावणाद्वारे झाडाच्या बुंध्यापाशी: १० ते १५ ग्रॅम ट्रायकोडर्मा पावडर अधिक १ लिटर पाणी यांचे द्रावण करून झाडाच्या बुंध्यापाशी टाकावे व मातीने झाकून घ्यावे. डाळिंब व इतर फळझाडे या पिकांसाठी याचा वापर करु शकता.
- मूळ उपचार: प्रति १० ते २० लिटर पाण्यात २५० ग्रॅम ट्रायकोडर्मा घाला आणि झाडाची मुळे त्यात भिजवून १५ ते ३० मिनिटे ठेवा आणि नंतर शेतात लावा.
ट्रायकोडर्माचा वापर करण्यापूर्वी व केल्यानंतर १५ दिवसांपर्यंत रासायनिक बुरशीनाशकांचा वापर थांबवावा त्यामुळे ट्रायकोडर्माचा परिणाम चांगला मिळतो. पानांवरील रोगकारक बुरशींच्या नियंत्रणासाठी देखील ट्रायकोडर्माची फवारणी फायदेशीर ठरते आहे; परंतु त्यासाठी बुरशीच्या वाढीसाठी अनुकूल वातावरण शेतात उपलब्ध असणे आवश्यक असते.
ट्रायकोडर्मा वापरण्याचे फायदे
- हे रोगजनक जीवांच्या वाढीस प्रतिबंध करते किंवा रोगाचा नाश करून रोगमुक्त करते. हे वनस्पतींच्या रासायनिक प्रक्रियेत बदल करून वनस्पतींची प्रतिकारशक्ती क्षमता वाढवते. म्हणूनच या वापरामुळे रासायनिक औषधांवर अवलंबून असणारी विशेषत: बुरशीनाशक कमी होते.
- हे वनस्पतींमध्ये अँटीऑक्सिडेंट क्रियाकलाप वाढवते. टोमॅटोच्या वनस्पतींमध्ये असे आढळून आले की ज्या मातीमधे ट्रायकोडर्माचा वापर केला गेला त्या मातीत पोषकद्रव्ये,खनिजे आणि अँटि ऑक्सिडेंट्सची गुणवत्ता अधिक असल्याचे आढळून आले आहे.
- हे स्फुरद आणि इतर सूक्ष्म पोषक घटकांना विद्रव्य बनवते त्यामुळे वनस्पतीची वाढ वाढते. याच्या वापरासह, अनेक वनस्पतींमध्ये खोलवर मुळांच्या संख्येत वाढ नोंदविली गेली आहे, ज्यामुळे त्यांना दुष्काळातही वाढण्याची क्षमता मिळते.
- यामध्ये ऑर्गेनोक्लोरिन,ऑर्गनोफॉस्फेट आणि कार्बोनेट कीटकनाशकांसारख्या विस्तृत कीटकनाशकांचा नाश करण्याची सुद्धा क्षमता असते.
- यामुळे रोपांच्या मुळांच्या संख्येत आणि लांबीत वाढ होऊन पिकांची वाढ जोमदार होते. तसेच ही रोपांच्या मुळ्यांवर पातळ थर निर्माण करतात त्यामुळे रोगकारक बुरशीचा प्रवेश मुळापर्यंत होऊ शकत नाही.
- ट्रायकोडर्मामुळे काणी, करपा, रोप कुजणे, मुळकूज, कंठिका कूज, कोळशी कूज, चिकटय़ा काणी, बोट्रायटिस, ब्लॅक सर्फ या रोगांपासून संरक्षण मिळते.
- पिकाचे संपूर्ण वाढीच्या अवस्थेपर्यंत संरक्षण करते.
- किफायतशीतर असल्याने खर्च कमी होतो.
सावधनगिरी
- ट्रायकोडर्मा वापरल्यानंतर ४ ते ५ दिवसांपर्यंत जमिनीत रासायनिक बुरशीनाशक वापरू नका.
- कोरड्या जमिनीत ट्रायकोडर्मा वापरू नका.
- ट्रायकोडर्माच्या विकासासाठी आणि टिकण्यासाठी योग्य आर्द्रता आवश्यक आहे.
- ट्रायकोडर्माद्वारे उपचारित बियाणे थेट सूर्यप्रकाशात ठेवू नका.
- ट्रायकोडर्माद्वारे प्रक्रिया केलेले शेणखत बराच काळ ठेवला जाऊ नये.
लेखक
आकांक्षा हुमने
(आचार्य पदवी विद्यार्थीनी, कृषी कीटकशास्त्र विभाग, डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला)
प्रतिक रामटेके
(आचार्य पदवी विद्यार्थी, माती विज्ञान आणि कृषी रसायनशास्त्र विभाग, डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला) दूरध्वनी क्रमांक -९७६५४०१२८२
सुरज रणसिंग
(आचार्य पदवी विद्यार्थी, माती विज्ञान आणि कृषी रसायनशास्त्र विभाग, डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला)
akankshahumane5@gmail.com
Published on: 22 October 2020, 05:07 IST