जैवतंत्रज्ञान म्हणजे काय?

 हा सुधारित किंवा नवीन जीव निर्माण करण्यासाठी प्रजातींच्या सीमांच्या आत आणि ओलांडून जनुकांच्या हस्तांतरणासह पेशींचा अनुवांशिक मेकअप बदलण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या तंत्रज्ञानाचा संच आहे.

 वनस्पती आधारित अनुवांशिक अभियांत्रिकीची विविध उदाहरणे खालीलप्रमाणे:-

1. कीटकनाशकांना प्रतिरोधक वनस्पती.
2. वनस्पती प्रदूषण आणि इतर पर्यावरणीय आव्हानांशी लढा देणारे तंत्रज्ञान.
3. सोनेरी तांदूळ (गोल्डन राइस)
4. झाडे आणि पिकांची जलद वाढ. (HYV) 
5. मोठे आणि जास्त काळ टिकणारे टोमॅटो.
6. नॉन क्राय कांदे इ.

सर्वात महत्वाचे :-

बीटी कापूस जिवाणू, बॅसिलस थेरिंगिएन्सिसच्या प्रथिनाद्वारे व्यक्त केला जातो. बीटी कापूस अन्न अभियंत्यांद्वारे विशिष्ट बग आणि कीटकांना प्रतिरोधक म्हणून सुधारित केला जातो.

1996 मध्ये त्यांचा परिचय झाल्यापासून GM पिकांचा वापर झपाट्याने वाढला आहे आणि 2009 मध्ये युनायटेड स्टेट्समध्ये. वाढ म्हणून 80% पेक्षा जास्त सोयाबीन, कॉर्न आणि कापूसचा वाटा आहे आणि कापूस आणि सोयाबीन जे कीटक, कीटक तणनाशकांचा प्रतिकार करण्यासाठी इंजिनियर केले गेले आहेत.

संपूर्ण यूएस पीक वनस्पतीं पैकी जवळजवळ अर्ध्या भागात लागवड केली जाते, भारतात देखील अनुवांशिकरित्या अभियांत्रिकी असलेल्या बियांच्या निवडीसाठी वाढ झाली आहे.

 अनुवांशिक अभियांत्रिकी पिकांच्या प्रजातींच्या जोखमीचे तोटे:-

1. अनुवांशिक अभियांत्रिकी पीक इतर पिकांसाठी हानिकारक असू शकते.
2. जीएम पीक बियाणे अनेकदा जास्त महाग असतात आणि त्यामुळे विकसनशील देशांतील लोकांना ते परवडत नाही.

3. जीएम पिके मानवांसाठी हानिकारक असू शकतात उदाहरणार्थ पिकातील विषारी पदार्थ मानवी रक्तात आढळून आले आहेत.
4. जीएम पिकांमुळे लोकांमध्ये एलर्जीची प्रतिक्रिया होऊ शकते 5. वनस्पतींद्वारे तयार होणारे परागकण विषारी असू शकतात आणि झाडांमधील कीटकांच्या हस्तांतरणास हानी पोहोचवू शकतात.

टीप:-अनुवांशिक अभियांत्रिकी पीक बियाणे वापरताना बियाण्याच्या पॅकेटच्या मागे वापरल्या जाणार्‍या डोसबद्दल नेहमीच एक मजकूर दिलेला असतो.

उदाहरण:- BT कापूस बियाणे 1:4 च्या प्रमाणात नॉन BT बियाण्यांमध्ये मिसळले जातात, म्हणजे सुमारे 20% बियाणे BT कापसाच्या 80% नॉन BT कापूस बियाण्यांसोबत वापरल्या जातात.

परंतु आजकाल असे आढळून आले आहे की शेतकरी पॅकेटच्या मागे दिलेला विहित डोस वाचत नाही आणि ते जास्त प्रमाणात जीई पिकांचा वापर करतात जे मानवांसाठी तसेच इतर गैर-अनुवांशिक अभियांत्रिकी पिकांसाठी हानिकारक असतात आणि त्यामुळे माणसांच्या रक्तातविषाच्या पातळीत वाढ होते.

लेखक :-  हर्षिता श्रीनिवास थोटा

(Msc. genetics and plant breeding) 

सदस्य, कृषि शास्त्र समुह महाराष्ट्र