कोणते बी पेरायचे, कुठे आणि किती प्रमाणात लावायचे हे आपल्यालाच माहीत आहे? भविष्यातील वापरासाठी किती बचत करावी, अन्नासाठी किती ठेवावी. पुरुषांना या सगळ्याची फारशी चिंता नसते."

बहुसंख्य आदिवासी कुटुंबे असलेले हे गाव, राजस्थानच्या बासवाडा जिल्ह्यातील अशा अनेक गावांपैकी एक आहे. पीक विविधता आणि पारंपारिक देशी वाण संरक्षण आणि संवर्धन करताहेत , वागधारा संस्थेच्या शेतकऱ्यांचा महिला सक्षम समुह पारंपारिक बियाण्यांचे जतन करण्याची प्रथा चालू ठेवण्यासाठी प्रयत्नशील आहे.

सामाजिक आर्थिक आणि जात जनगणना (SECC)-2011 नुसार, जिल्ह्यातील 76.38% पेक्षा जास्त कुटुंबे अनुसूचित जमातीची आहेत. ते प्रामुख्याने आदिवासी जमाती गटात मोडतात. या भागातील आदिवासी जमाती प्रामुख्याने शेतीवर अवलंबून आहेत. ते घर बांधण्यासाठी आणि बांधकामासाठी गुजरातला जातात आणि रोजंदारी मजूरी हे त्यांच्या उपजीविकेचे दुसरे साधन आहेत.

SECC-2011 नुसार, बसवारा जिल्ह्याची सुमारे 60% जमीन कोरडवाहू आहे; लोक तांदूळ , मका, तूर , इतर कडधान्ये, मूग आणि गहू तसेच इतर पिकांची पावसावर आधारित शेती करतात. फलवा गावातील कुकुदेवी मासर हसत म्हणाल्या की माझी शेती ही देवाच्या दयेवर आहे.

 कुकुंदेदेवी सांगतात – “तांदूळ आणि मका व्यतिरिक्त, आम्ही आमच्या अंगणात पालेभाज्या आणि भेंडी, फरसबी, टोमॅटो, वांगी, मिरची, भोपळा आणि हळद यांसारख्या इतर भाज्यांची लागवड करतो, या भाज्याची बियाणे आम्हाला वागधारा संस्था आमच्या महीला समूहाला देतात. आमच्याकडे कोथिंबीर, पपई आणि आंब्याची झाडे देखील आहेत, जी आमच्या घरच्या लोकांच्या फळाची गरजा पूर्ण करतात.”हवामान बदलाच्या या जटिल कृषी वातावरणात, स्वदेशी बियाणांच्या या विशाल विविधतेच्या संरक्षक म्हणून महिला सर्वात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

 

 महिला आणि बीज संरक्षण

 

 या आदिवासी शेतकरी महिला समुह बीज संरक्षण आणि बीज संरक्षणाचे ज्ञान एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीपर्यंत पोचवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. बियाणे सवर्धनांचे ज्ञान कुठे शिकले असे विचारले असता कुंकु देवी म्हणतात की “आम्हाला आठवत असेल तेव्हापासून आम्ही हे करत आहोत, लहानपणापासून आम्ही आमच्या आईला बियाणे सवर्धंन करतांना आम्ही पाहिले आहे. आणि आम्ही तेच करत आहोत .”

 या ज्ञानावर काही प्रमाणात कृषी व्यवस्थेत महिलांना लाभलेल्या सामाजिक भूमिकेचाही परिणाम झाला आहे. वागधाराने स्थापन केलेल्या महिला सक्षम गटाच्या सदस्या लाली अमृतलाल डामोर म्हणतात – “कापणी करताना आपण पाहतो की शेताच्या कोणत्या भागात पीक सुधारले आहे. आम्ही बियांणाचे वजन आणि गुणवत्तेनुसार मूल्यांकन करतो आणि मळणी करताना ते वेगळे ठेवतो.” बियाण गोळा करण्याची ही आमची बाप दादांची पद्धत आहे, जी आम्ही करत आलो आहोत.

पीक विविधता टिकवून ठेवण्यासाठी, वागधाराच्या सक्षम गटातील महिला शेतकरी निवडलेले बियाणे एका गोणीत भरतात, ते सीलबंद करतात आणि पुढील हंगामासाठी धान्य कोठारात साठवतात, ज्याला तेथे 'कोठी' म्हणतात. सक्षम महिला समूहाच्या सदस्या कांता डामोर सांगतात – “त्याचप्रमाणे भाजीपाल्याच्या बियांसाठी, फळ पिकल्यावर आम्ही ते सुकवू देतो, बिया वेगळे करतो आणि नंतर साठवतो. जेव्हा पेरणीची वेळ जवळ येते तेव्हा आम्ही ते वापरण्यासाठी बाहेर काढतो.

  त्यांच्या मुद्द्याशी सहमत, शिल्पा रमणलाल डामोर, नानाबुखिया गावातील वागधरा गावातील सक्षम महिला समुहातील एक महिला म्हणते – “अंगणाच्या कोणत्या भागात किती बी पेरायचे हे आम्हाला माहीत आहे. शेवटी, आम्हाला आमच्या कुटुंबासाठी किती गरज आहे, म्हणून आम्ही त्यानुसार बियाणे पेरतो."

नानाभुखिया गावातील सक्षम महिला गटातील सुशीला भिखा डामोर या आणखी एका महिला शेतकरी यांनी ही पद्धत स्थायी प्रणाली राखण्याच्या ज्ञानासोबत कशी प्रकर्षाने जाणवते हे स्पष्ट करतांना त्या म्हणतात की – “आम्हाला वेगवेगळ्या प्रकारच्या बियांणाची गरज आहे. प्रत्येक जमीन वेगवेगळ्या प्रकारच्या पिकासाठी योग्य असते. काही पाणी साचलेल्या जमिनीत चांगली वाढतात, तर काही कमी पाण्याने उतार असलेल्या जमिनीत. त्यानुसार आम्ही निर्णय घेतो.”

 सुशीला डामोर म्हणतात - "पथरिया, जिरे, काळे कमोद आणि मोटा धान यांसारख्या पारंपारिक भाताच्या बियाण्यांमध्ये पावसाच्या पद्धतीतील बदलांना तोंड देण्याची आणि पावसाळ्याच्या मध्यभागी दुष्काळात टिकून राहण्याची क्षमता जास्त असते." सध्याच्या परिस्थितीत, ग्रामीण समुदायांना हवामान बदल आणि अनियमित पर्जन्यमानाच्या विषम परिणामांना सामोरे जावे लागत असताना, सूक्ष्म-हवामानातील चढ-उतार सहनशीलता जगण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे.

 पारंपारिक बियाण्यांच्या संवर्धन या मुळे कमी झालेले बाजार अवलंबित्व बियाणे संरक्षणाचा तात्काळ परिणाम म्हणजे बियाणे तसेच अन्न खरेदीसाठी बाजारपेठेवर कमी अवलंबित्व आहे. कालीदेवी हरदार अतिशय समाधानाने सांगतात की, गेली 40 वर्षे मी शेतीचे बियाणे विकत घेतलेले नाही.” आणि माझे पैसेही वाचवले!तसेच घराभोवती पिकणाऱ्या भाजीपाला, भाजी घेण्यासाठी महिलांचे बाजारावर अवलंबून राहणे कमी झाले आहे .

 वन्डा गावातली वागधारा संस्थेने स्थापन केलेल्या सक्षम महिला समूहाच्या सदस्या राधा प्रकाश कटारा यांनी आवर्जून सांगितले – “आम्हाला बाजारात मिळणाऱ्या भाज्या रसायनांनी भरलेल्या असतात. आपल्या घराजवळच्या जमिनीत आपण ज्या भाज्या पिकवतो त्या पुर्ण सेन्द्रीय आहेत , आणि वागधारा आम्हाला सेंद्रिय पोषण बागेसाठी प्रशिक्षण देतात आणि आम्ही आमच्या परसबागेची फक्त शेणखत टाकतो . हे आपल्या आरोग्यासाठी देखील फायदेशीर आहे आणि घरच्या भाज्याच्या चवीतही सहज फरक करू शकतो.” बांसवाडा सारख्या जिल्ह्यात, जेथे 91% पेक्षा जास्त कुटुंबांचे मासिक उत्पन्न 5,000 रुपयांपेक्षा कमी आहे, जिल्हा रोजगार आणि उत्पन्न अहवालानुसार, त्यांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी रोख उत्पन्नावर अवलंबून राहणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

एखादे कुटुंब बीयाण जपून ठेवू शकत नसेल आणि त्याची गरज असेल तर काय होईल? बियाणे संवर्धनाची प्रथा बियाणे देवाणघेवाण करण्याच्या दुसर्‍या पारंपारिक प्रणालीशी जवळून संबंधित आहे, जी समाजाच्या सामाजिक जडणघडणीत खोलवर अंतर्भूत आहे. बबली कटारा, वन्डा गावातील एक शेतकरी महिला, जी वागधाराने स्थापन केलेल्या समुहात आहे, ती म्हणते – “माझ्याकडे कोणतेही विशिष्ट बियाणे नसेल, परंतु माझ्या शेजारी कडून काही बियाणे घेईन आणि त्या बदल्यात मी ते देईन. माझ्याकडे काय आहे आणि माझ्याकडे काय नाही. यावर्षी मी त्याच्याकडून भेंडी च्या बिया घेतल्या आणि त्याला भोपळ्याच्या बिया दिल्या.

 संपूर्ण गावातील महिला ही प्रथा पाळतात. बबली कटारा सांगतात – “मला आठवते तोपर्यंत ही प्रथा चालू आहे.” हे कुटुंबाने पिकवलेल्या पिकांची विविधता टिकवून ठेवण्यास मदत करते, तसेच बियाणांसाठी बाजारपेठेवरील समुदायाचे अवलंबित्व देखील कमी करते. व बियाणांचीच देवाणघेवाण होत नाही, तर उत्पादनांचीही देवाणघेवाण होते. बबली कटारा म्हणायचा - "एखाद्याच्या शेतात भाजीपाल्याचे उत्पादन जास्त झाले, तर गावातील कोणीही माणूस फुकट भाजी नेवू शकतो."

 

  बियाणांची ही देवाणघेवाण सुलभ करण्यासाठी, ग्रामीण संस्था देखील भूमिका बजावतात. खेड्यापाड्यात बाजारपेठेचा शिरकाव झाल्याने, कृषी पद्धतींमध्ये सुधारित जाती आणि संकरित बियाणांचा वापर प्रचंड वाढला आहे . तरीही अशा परिस्थितीत, महिलांच्या नेतृत्वाखालील ग्रामीण संघटनांनी पारंपरिक वाणांच्या बियाण्यांची देवाणघेवाण आणि वापर पुनरुज्जीवित करण्याचा मंच तयार केला आहे.  

 

 बबली कटारा, आनंदपुरी तालूक्यातील पाट गावातील वागधाराने स्थापन केलेल्या महिला सक्षम समूहातील सदस्या सांगितले – “पथारिया, काली कमोद आणि जिरे या भाताच्या विविध पारंपारिक जातींचे बियाणे बाजुच्या रुपखेडा गावातून आणले आहे आणि त्यांना वितरित केले आहे. त्यांच्या गावातील शेतकरी."अशी देवाणघेवाण या अटीवर होते की प्राप्तकर्ता, कापणीनंतर, गावातील अधिक शेतकऱ्यांना बियाणे देईल.

बबली कटारा सांगतात – “गावातील स्त्रियाही सभांमध्ये एकमेकांशी भाजीपाल्याच्या बियांची देवाणघेवाण करतात. पूर्वी मी फक्त एक किंवा दोन स्त्रियांशीच बियाण्यांचा देवाण घेवाण करू शकत होतो; आता माझ्या मीटिंगमध्ये मी अधिक महिलांसोबत बियांची देवाणघेवाण करू शकते."

 या प्रथेला अधिक चालना देण्यासाठी अनेक गावांनी बियाणे देवाणघेवाण उत्सवही साजरा करण्यास सुरुवात केली आहे. या भागात राहणार्‍या महिलांनी बियाणे संरक्षण आणि देवाणघेवाण या प्रणालींचे जतन आणि संरक्षण करण्याचा निर्धार केला आहे.

 

 विकास परशराम मेश्राम

 कार्यक्रम अधिकारी वागधरा