1960  मध्ये च्या तीव्र अन्न संकटाच्या वेळी पिके सुधारण्यासाठी शास्त्रज्ञांनी बरेच संशोधन केले असले तरी तूर पिकाचे उत्पादन मात्र स्थिर राहिले.  आज व्यावसायिक नगदी पीक म्हणून सोयाबीन केवळ डाळ  उत्पादक असलेल्या प्रमुख राज्यांमध्ये तूरचे क्षेत्र मर्यादित करत नाही तर महाराष्ट्रासारख्या कडधान्य उत्पादक राज्यात जायद हंगामात रब्बी आणि खरीप दरम्यानचा कालावधी मध्ये उगवलेल्या मूग आणि उडीदची जागा सोयाबीनने घेतले आहे तूर आणि सोयाबीनचे गुणोत्तर 2: 1 असावे पण  हे गुणोत्तर पूर्णपणे गडबडत आहे आहे , देशात जिथे जिथे सिंचनाची सोय उपलब्ध होत आहे तेथे सोयाबीन पिकाने आक्रमण केले आहे  शेतकरी तूरऐवजी सोयाबीन लागवडीला प्रोत्साहन देत आहेत.  तूर अंतर्गत क्षेत्र अनेक दशकांपासून विस्तारलेले नाही.  दरम्यान, सोयाबीनला चांगला भाव मिळाल्याने आणि झटपट रोख रक्कम मिळाल्याने शेतकऱ्यांचे आकर्षण वाढले आहे.

 जिथे पाणी आहे तिथे शेतकरी तूर पेरण्यास टाळाटाळ करतात कारण सोयाबीनचे पीक फक्त 110 दिवसात तयार होते आणि उत्पादनही एकरी 7-8 क्विंटल पर्यंत मिळते.  तर तूर 152 ते 183 दिवसात परिपक्व होते आणि उत्पन्न सरासरी 3 क्विंटल पर्यंत मर्यादित असते.  सोयाबीन तयार होताच रब्बीकडे पिकासाठी शेतजमिनी उपलब्ध होते .  मात्र, तो तूर पिक  राहिला की शेत अडकते.  जर कोणालाही त्याच्या उत्पादनासाठी योग्य मोबदला मिळणार नसेल तर तो अशा पिकाचे उत्पादन का करेल?  कडधान्यांवर किमान आधारभूत किंमत (एमएसपी) निश्चितपणे आहे पण ती तितकी खरेदी केली जात नाही.  त्यामुळे शेतकरी तूर पिके कमी उत्पन्न आणि लागणारा दीर्घ कालावधी यामुळे 

 सोडून देतात आणि सोयाबीन पिकाचा अवलंब करतात कारण त्यांना बाजारातून सहज भाव मिळतो. डाळींच्या एमएसपीमध्ये वाढ करण्यात आली आहे, परंतु एमएसपी शेतकऱ्यांसाठी डाळींच्या उत्पादन खर्चाच्या बरोबरीने किंवा कमी आहे.  अशा स्थितीत तूरचा MSP 6,000 ऐवजी किमान 7,000 रुपयांपर्यंत असावा. किमती नियंत्रित करण्यासाठी आणि आयात कमी करण्यासाठी सरकारने रब्बी बाजार हंगाम 2021-2022 साठी हरभऱ्याचा MSP 4,875 रुपयांवरून 5,100 रुपये आणि मसूर 4,800 रुपयांवरून 5,100 रुपये केला आहे.  तर तूर आणि उडीदचा MSP सध्या 6,000 रुपये आणि मूग 7,196 रुपये आहे.  तूर क्षेत्राचा विस्तार थांबला आहे पण सोयाबीन केकची आंतरराष्ट्रीय बाजारात किंमत चांगली आहे.  यामुळे शेतकऱ्यांना चांगला भाव मिळतो.

 डाळींचे उत्पादन 1960  मध्ये स्थिर राहिले आणि देशाला अन्नसंकटाचा सामना करावा लागला.  अशा परिस्थितीत  1960 मध्ये पंतनगर, उत्तराखंड, जबलपूर येथील जीबी पंत कृषी विद्यापीठ आणि जबलपूर येथील जवाहरलाल नेहरू कृषी विद्यापीठ आणि अमेरिकेच्या इलिनॉय विद्यापीठाने संयुक्तपणे सोयाबीनचे उत्पादन वाढवून प्रथिनांच्या कमतरतेवर मात करण्याचा प्रयत्न सुरू केला.  सुरुवातीच्या चाचण्या 1965-66 मध्ये झाल्या.  110 ते 130 दिवसांत परिपक्व होणाऱ्या दक्षिण अमेरिकेतील सोयाबीन जातीचा वापर हेक्टरी 3 ते 4 टन केला जात होता.

1 एप्रिल 1967 पासून भारतीय कृषी संशोधन परिषदेच्या (ICAR) माध्यमातून  शास्त्रज्ञांचे प्रयत्न चालू राहिले.  इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सोयाबीन रिसर्चनुसार, भारतात सोयाबीनचे क्षेत्र 1970-71 मध्ये 32 हजार हेक्टर होते, जे 2020-21 मध्ये वाढून 12.90 दशलक्ष हेक्टर झाले आहे.  तसेच 1960 मध्ये सोयाबीनचे उत्पादनही 14 हजार टन होते आणि उत्पादन हेक्टरी 426 किलो होते.

2020-21 मध्ये हे उत्पादन 13.7 दशलक्ष टनांपर्यंत वाढले आहे .  दरम्यान, कडधान्य पिके दुर्लक्षित झाली आहेत आणि अजूनही त्यांच्या उत्पादनासाठी संघर्ष करत आहेत.  इंटरनॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ट्रॉपिकल अॅग्रीकल्चरचे शास्त्रज्ञ बी.बी.सिंह यांनी त्यांच्या सहकाऱ्यांसह, सोयाबीनच्या भारतातील यश आणि लवकरातील आव्हानांवरील समर्थन या शीर्षकावरील पेपरमध्ये लिहिले आहे की, आयसीएआरचे तत्कालीन संचालक एम एस स्वामीनाथन यांनी 1970 च्या दशकाच्या सुरुवातीला म्हटले होते, “जोपर्यंत पीक 10 लाख हेक्टर क्षेत्र आणि 10 लाख टन वार्षिक उत्पादन देत नाही, तोपर्यंत भारतीय अर्थव्यवस्थेत कोणतेही महत्त्वपूर्ण बदल होणार नाहीत.  यानंतर, शास्त्रज्ञांनी मध्य प्रदेशातील त्या जमिनी सोयाबीनसाठी प्रयोगशाळा म्हणून अर्ध-शुष्क बनवल्या.

 जर आपण रब्बी आणि खरीपच्या आधारावर पाच प्रमुख कडधान्य पिकांचे वितरण बघितले तर रब्बी हंगामात हरभरा 2020-21 मध्ये विक्रमी 126 लाख टन एवढे उत्पादन झाले या मध्ये   डाळींच्या एकूण वाटा 60 टक्के आहे.  तर तूर, मूग, उडीद आणि मसूरचे उत्पादन, क्षेत्र आणि उत्पादन केवळ 40 टक्के .  चणा डाळींमध्ये एक मजबूत आधारस्तंभ आहे आणि इतर डाळींच्या तुलनेत अनेक प्रकारे त्याचा वापर केला जाऊ शकतो.

तथापि, रब्बी हंगामात हरभरा चे उत्पादन वाढवणे हे अजूनही एक आव्हान आहे.  चांगल्या आणि सुधारित बियाण्यांची कमतरता आहे.  डाळी क्षेत्रातील एक मोठे संकट म्हणजे खरीप हंगामात पेरल्या गेलेल्या प्रमुख डाळी, ज्याचे दर जवळपास दरवर्षी वाढतात, ज्यामुळे गरीब आणि मध्यमवर्गीयांना धक्का बसतो.  या प्रमुख डाळींमध्ये तूर (तूर), मूग, उडीद यांचा समावेश आहे.त्याच वेळी, खरीप हंगामात पेरलेल्या तेलबिया पिकांमध्ये सोयाबीनचा सर्वाधिक वाटा आहे, ज्यामुळे मूग आणि उडदाचे उत्पादन कमी झाले नाही, जे उत्कृष्ट कृषी-हवामान असलेल्या विदर्भात लवकर (एप्रिल-मे) पेरले जाते.  तथापि, आकडेवारीनुसार, पेरणी केलेल्या क्षेत्राच्या दृष्टीने, एकूण डाळी आणि तेलबिया अगदी समान पातळीवर उभे असल्याचे दिसून येते.  कृषी मंत्रालयाच्या अधिकृत आकडेवारीनुसार 2007-08 मध्ये डाळींचे एकूण क्षेत्र 13 टक्के होते, जे 2019-20 मध्ये एक टक्क्याने वाढून 14 टक्के झाले.  दुसरीकडे, तेलबिया 13 वर्षांनंतर 14 टक्क्यांवर अपरिवर्तित राहिले आहे तथापि, खरीप हंगामात प्रमुख कडधान्ये आणि तेलबिया उत्पादक राज्यांचे क्षेत्र, उत्पादन  व , तूर, मूग आणि उडीद डाळींमध्ये आणि सोयाबीनमध्ये तेलबिया यांची तुलना केल्यास हे स्पष्ट होते की  सध्या, सोयाबीन शेतकऱ्यांसाठी अधिक आकर्षक आहे आणि प्रमुख भागात डाळींचे उत्पादन लागवडीकडे  दुर्लक्ष होत आहे.

2020-21 मध्ये केंद्रीय कृषी मंत्रालयाच्या अंदाजानुसार, देशात 134 लाख टन सोयाबीनचे उत्पादन झाले आहे तर अरहर, मूग आणि उडीद एकूण डाळींमध्ये 91.16 लाख टन आहे.  महाराष्ट्राचे सोयाबीन क्षेत्र 1990 मध्ये 20.0 लाख हेक्टर होते आणि उत्पादन 1.89 लाख टन होते जे आता 2019-20 मध्ये वाढून 37.36 लाख हेक्टर झाले आणि उत्पादन 39.41 लाख टन झाले तर 1990 मध्ये तूरचे क्षेत्र 10.07 लाख हेक्टर आणि उत्पादन 4.2 लाख होते टन.  30 वर्षांनंतर, 2019-20 मध्ये  अंदाजानुसार, तुर  क्षेत्र 11.95 लाख हेक्टर आहे आणि उत्पादन 9.72 लाख टन आहे.  वाढीच्या बाबतीत सोयाबीन महाराष्ट्रावर वर्चस्व गाजवते.

 उत्पादनाच्या बाबतीत तेलबियांच्या बरोबरीने कडधान्ये बनवण्यासाठी, लक्षणीय क्षेत्र वाढवावे लागेल आणि पीक रोटेशनची चांगली रणनीती स्वीकारावी लागेल.  तथापि, तेलबियांच्या बरोबरीने डाळींचे क्षेत्र वाढवण्याचा विचार शेतकऱ्यासाठी खूप धोकादायक ठरू शकतो कारण ते बाजाराच्या प्रतिक्रियेवर अवलंबून आहे.

दहा वर्षांपूर्वी तूरखालील क्षेत्र खूप जास्त होते.  सिंचनाची व्यवस्था करताच लोकांनी तूर सोडून भात पिकवायला सुरुवात केली.   कडधान्य पिकांच्या नुकसानीमुळे, जमिनीत केवळ नायट्रोजनचा अभाव आहे, परंतु सेंद्रिय कार्बन देखील सामान्य 0.5 टक्क्यांपेक्षा कमी आहे.  अशा परिस्थितीत उत्पादकतेवर परिणाम होत आहे आणि खर्चही वाढत आहे.  तूर लागवडीसाठी बराच वेळ द्यावा लागतोय , तर शेतकरी नगदी पिकांकडे अधिक झुकला आहे.म्हणजे डाळीमध्ये आत्मनिर्भर व स्वयंपूर्ण होण्यासाठी सोयाबीन चा मुख्य अडसर आहे 

 

विकास परसराम मेश्राम गोदिंया 

vikasmeshram04@gmail.com