तर आवश्यकतेनुसार करारनामा करू शकतील आणि उत्पादन खरेदी करून ते स्वत:कडे साठवून ठेवू शकतील. शेतकरी संघटनांचा हा कयास बऱ्याचअंशी खरा वाटतो, कारण कॉर्पोरेट कंपन्यांनी गेल्या काही वर्षांत अन्न (खाद्य) आणि किराणा (किराणा सामान) बाजारातला आपला वाटा वाढवला आहे, उलट अनेक अभ्यासक असे सूचित करतात की, येत्या काही वर्षांत या दोन क्षेत्रांचा संघटित बाजारातील वाटा वाढेल. तसेच ऑनलाईन मार्केटमधील हस्तक्षेपही वाढेल.

१७ जुलै २०१९ रोजी ‘युनायटेड स्टेट्स ऑफ अ‍ॅग्रीकल्चर डिपार्टमेंट’च्या ‘फॉरेन अ‍ॅग्रीकल्चरल सर्व्हिसेस’ने (यूएसएफडी) भारताच्या किरकोळ अन्नक्षेत्रावरील ‘रिटेल सेक्टर एक्सपेंशन हाय व्हॅल्यू प्रॉडक्ट्स’साठी एक अहवाल प्रसिद्ध केला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की, अन्नप्रक्रिया, आयातदार, घाऊक विक्रेते, किरकोळ, अन्नसेवा संचालक हे भारताच्या वाढत्या कृषी बाजाराशी संबंधित आहेत. भारतातील अन्न व किराणा किरकोळ बाजार जगातील तिसऱ्या क्रमांकाची मोठी बाजारपेठ आहे. त्यात वर्षाकाठी ५०० अब्ज डॉलर्स (सुमारे ३६.५० लाख कोटी रुपये) एवढी उलाढाल होते. या किरकोळ बाजारावर सध्या स्ट्रीट-कॉर्नर शॉप्स किंवा किराणा दुकान अशा पारंपरिक दुकानांची मक्तेदारी आहे, असे या अहवालात म्हटले आहे. त्यांचा वाटा ९८ टक्के आहे, तर सुपरमार्केटसारख्या नवीन आणि आधुनिक बाजाराचा दोन टक्के वाटा आहे. या अहवालात असेही म्हटले आहे की, २०२०पर्यंत आधुनिक बाजाराचा वाटा दुप्पट होईल.

त्याचबरोबर काही खासगी स्वतंत्र निरीक्षकांचा हवाला देत असे म्हटले आहे की, २०२३पर्यंत भारताची किरकोळ अन्न विक्री ६० टक्क्यांनी वाढेल आणि बाजार ६०० अब्ज डॉलर्सवर पोहोचेल.

खरं तर, यूएस एफडीएद्वारे इतर देशांबद्दल असे अहवाल बऱ्याचदा जारी केले जातात, जेणेकरून या अहवालांच्या आधारे अमेरिकन व्यापारी स्वत:साठी इतर देशांमध्ये व्यवसायाच्या शक्यता शोधू शकतील. या अहवालात अमेरिकन व्यावसायिकांना भारतातील अन्न व किराणा किराणा क्षेत्रात स्वत:साठी बाजारपेठ शोधण्यास सांगितले गेले आहे. या अहवालात असेही म्हटले आहे की, डिजिटल होलसेल मार्केटद्वारे भारतातील सर्वांत मोठा अन्न विक्रेता रिलायन्स ग्रुप पारंपरिक किराणा बाजारात आपली उपस्थिती वाढवू इच्छित आहे.

गेल्या काही वर्षांत भारतात ई-कॉमर्सचा ट्रेंड वाढला आहे. त्यात सातत्याने वाढ होत आहे. ऑनलाईन बाजारात लक्षणीय वाढ होत आहे. विशेषत: कोविड-१९ दरम्यान हे प्रमाण खूपच वाढले आहे. सप्टेंबर २०२०मध्ये ‘मार्केट रिसर्च अँड अ‍ॅडव्हायझरी फर्म रेडसेअर’ने ‘Online grocery : What brands need to know?’ हा अहवाल प्रसिद्ध केला. त्यात लॉकडाऊन आणि कोविड-१९मुळे ई-किराणामध्ये ७३ टक्के इतकी वाढ झाली आहे. ताज्या भाज्या व फळांच्या खरेदीत १४४ टक्क्यांनी वाढ झाली आहे, तर एफएमसीजी उत्पादनांची (जसे की पॅकबंद पीठ, कडधान्य, मॅगी, दूध, तेल, बिस्किटे इत्यादी) विक्रीत १५० टक्क्यांनी वाढ झाली आहे.

ऑनलाईन विक्रीतील या वाढीने मोठ्या कॉर्पोरेट समूहांचे लक्ष या बाजाराकडे वेधले आहे. यामध्ये रिलायन्स प्रमुख आहे. या अहवालानुसार २०१९मध्ये भारतातील ऑनलाईन किराणा बाजारपेठेची किंमत १.९८ अब्ज डॉलर्स होती, ती २०२४पर्यंत वाढून १८.२ अब्ज डॉलर्सपर्यंत पोहोचू शकेल. आणि त्याचा सर्वांत मोठा फायदा रिलायन्सला होणार आहे. अंबानींनी नुकतीच फेसबुकबरोबर भागीदारी केली आहे आणि फ्युचर रिटेल ही (बिग बझार, इजी डे क्लब आणि एफबीबी) रिटेल स्टोअर चेन चालवणारी कंपनी विकत घेतली आहे. याशिवाय फ्लिपकार्ट, अ‍ॅमेझॉन, स्विगी, झोमाटो, डुंजो इत्यादी मोठ्या कंपन्यांनाही ऑनलाइन खरेदीचा लाभ मिळणार आहे.

 

केंद्रीय वाणिज्य आणि उद्योग मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत ‘इंडिया ब्रँड इक्विटी फाउंडेशन’ उद्योगांच्या व्यावसायिक कार्यांवर नजर ठेवते. त्यांच्या म्हणण्यानुसार अ‍ॅमेझॉन या ई-कॉमर्स कंपनीने पुढील पाच वर्षांत किरकोळ अन्न क्षेत्रात ५१५ दशलक्ष डॉलर्सची गुंतवणूक जाहीर केली आहे. पार्ले अ‍ॅग्रो प्रायव्हेट लिमिटेडने आपले वार्षिक उत्पन्न २,८०० कोटी रुपयांवरून ५ हजार कोटी रुपयांपर्यंत वाढवण्याचे लक्ष्य ठेवले आहे. अमेरिकेची खाद्य कंपनी कारगिल इंकने ८ लाख किरकोळ दुकानांवर पोहोचण्याचे लक्ष्य ठेवले असून देशातील तीन मोठ्या ब्रँडमध्ये त्याचा तेल ब्रॅण्ड सनफ्लॉवरचा समावेश केला आहे. नेस्ले इंडियाने गुजरातमध्ये ७०० कोटी रुपये खर्चून आपला कारखाना सुरू करण्याची घोषणा केली आहे. नोव्हेंबर २०१९मध्ये हल्दीरामने अ‍ॅमेझॉनशी करार केला आहे. नोव्हेंबर २०२०मध्ये भारताची सर्वांत मोठी एफएमसीजी कंपनी हिंदुस्तान युनिलिव्हरने ‘नेचर प्रोटेक्ट’ नावाचे उत्पादन बाजारात आणले. सप्टेंबर २०२०मध्ये अमेरिकेतील खासगी इक्विटी कंपनी सिल्व्हर लेकने रिलायन्स रिटेलमध्ये ७५०० कोटींची गुंतवणूक जाहीर केली आहे. यापूर्वी सिल्व्हर लेकने जिओ प्लॅटफॉर्मवर सुमारे १२००० दशलक्ष डॉलर्सची गुंतवणूक केली होती.

मार्च २०१८मध्ये अमेरिकेच्या कृषी विभागाने अन्नप्रक्रिया उद्योगाविषयी एक अहवाल प्रसिद्ध केला आहे. त्यानुसार भारतात अन्नप्रक्रिया क्षेत्रात संघटित क्षेत्राचा वाटादेखील वाढेल. या अहवालात असोचेम आणि ग्रांट थ्रोटन स्टडीचा हवाला देण्यात आला आहे, त्यानुसार २०२४पर्यंत भारत अन्न व पेय पदार्थांच्या निर्मितीमध्ये ३३ अब्ज डॉलर्सची गुंतवणूक करेल. भारतातील प्रमुख फूड प्रोसेसिंग कंपन्यांमध्ये नेस्ले इंडिया, ब्रिटानिया इंडस्ट्रीज, अमूल इंडिया, पार्ले अ‍ॅग्रो, हल्दीराम आणि आयटीसी यांचा समावेश आहे.

पॅकेटवर आधारित अन्न व्यवसाय भारतात किती वेगाने वाढत आहे, हे या अहवालातून स्पष्टपणे दिसून येते. यात असे म्हटले आहे की, २०१३मध्ये तांदूळ, पास्ता आणि नूडल्स यांची १९.२५ लाख टन विक्री झाली होती, ती २०१७मध्ये ३१.४ लाख टनांवर पोचली. तसेच न्याहारीच्या आहारात ८९ टक्के, तेल आणि चरबीमध्ये ९३ टक्के, प्रक्रिया केलेले मांस ७७ टक्के, समुद्री खाद्य आणि तयार जेवणात ७४ टक्के वाढ झाली आहे. यातून हे सूचित होते की, भारतातील कृषी उत्पादनांशी संबंधित उद्योगांमध्ये संघटित आणि ऑनलाइन व्यवसायाच्या शक्यता सतत वाढत आहेत आणि कृषी कायदे या शक्यतांना अधिक गती देण्यास उपयुक्त ठरणार आहेत.

शेतकऱ्यांची चिंता ही आहे की, कृषी कायदे लागू झाल्यानंतर कॉर्पोरेट जगताला संपूर्ण सूट मिळेल आणि त्याचा फटका आपल्याला सहन करावा लागणार. अदानी आणि रिलायन्स हे सध्या दोन लक्ष्यित कॉर्पोरेट समूह आहेत. अर्थात या दोन समूहांनी कृषी कायद्याचा फायदा होत नसल्याचे स्वतंत्र निवेदनात स्पष्ट केले आहे, परंतु गेल्या दोन वर्षांत या दोन समूहांनी अन्न व किरकोळ क्षेत्रासाठी ज्या प्रकारे तयारी केली आहे, त्यावरून हे स्पष्ट होते की, येत्या काही वर्षांत हे दोन समूह अन्न व किराणा बाजारातील प्रमुख असतील.

भारतातील पॅकबंद खाद्यतेल तेलाच्या व्यवसायात वेगाने वाढ झाली असून त्यात अदानी विल्मरची सुमारे २० टक्के भागीदारी आहे. अदानी ग्रुप आणि विल्मर इंटरनॅशनल यांचे या कंपनीमध्ये ५०:५० भागभांडवल आहे. ही कंपनी फॉर्च्युन सोयाबीन, फॉर्च्युन सनफ्लॉवर, फॉर्च्युन कॉटनसीड तेल विकत आहे. याशिवाय तिने डाळी, साखर, सोयासह हरभरा पीठ, बासमती तांदूळ, गव्हाचे पीठ आणि रेडी-टू-कूक (रेडी-टू-कूक) सुपर फूड खिचडीचा व्यवसाय सुरू केला आहे. याशिवाय अदानी ग्रुप हिमाचलमधील शेतकऱ्याकडून सफरचंद खरेदी-विक्रीचा व्यवसायही करतो.

त्याचबरोबर रिलायन्स इंडस्ट्रीजही बऱ्याच काळापासून कृषी उत्पादने विकत आहे. ‘रिलायन्स रिटेल’ या नावाने ही कंपनी २००६पासून कार्यरत आहे. ‘रिलायन्स फ्रेश’ या नावाने देशभरात ७९७हून अधिक स्टोअर्स आहेत. कंपनीच्या वेबसाइटवरील माहितीनुसार या स्टोअर्समध्ये दररोज २०० टन फळे आणि ३०० टन ताजी भाजी विकली जाते. ‘रिलायन्स रिटेल’ शेतकऱ्यांकडून आणि लहान विक्रेत्यांकडून ‘फार्म-टू-फोर्क’ या मॉडेलखाली खरेदी करते, जे ‘थेट शेतातून थेट घरात’ अन्न पोचवते. रिलायन्स इंडस्ट्रीज लिमिटेडच्या २०१२-२०च्या वार्षिक अहवालानुसार कंपनी जिओ मार्ट ऑनलाइन पोर्टलमध्ये वस्तूंच्या किराणा तसेच किराणा सामान वाढवेल. कंपनीने जिओ कृषी अ‍ॅप लाँच करण्याचीही योजना आखली आहे. या अ‍ॅपद्वारे शेतकरी रिलायन्स रिटेलशी जोडले जातील.

शेतकऱ्यांची मोठी चिंता म्हणजे ‘कंत्राटी शेती’. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट (आयआयएम), अहमदाबाद येथील ‘सेंटर फॉर मॅनेजमेंट इन अ‍ॅग्रीकल्चर’चे चेअरमन आणि प्राध्यापक सुखपाल सिंग यांचे म्हणणे आहे की, गेल्या ३० वर्षांपासून भारतात ‘कंत्राटी शेती’ होत आहे. पंजाब आणि हरियाणामधील अनेक शेतकऱ्यांना त्याचा फायदा झाला आहे, पण याचा सर्वच शेतकऱ्यांना फायदा होईल, असे सांगता येत नाही.

‘कंत्राटी शेती’साठी पहिली आवश्यकता असते मोठ्या शेतजमिनीची. किमान पाच एकर जमीन, तीही सिंचनाखाली असलेली. दुसरे म्हणजे, शेतकरी आणि कंत्राटदार यांच्यात लेखी करार करावा लागतो. पण दुर्दैवाची बाब म्हणजे सर्व शेतकरी सुशिक्षित नाहीत. त्यामुळे त्यांची दिशाभूल होऊ शकते. पण एक गोष्ट अगदी स्पष्ट आहे की, ‘कंत्राटी शेती’तून लहान शेतकऱ्यांना फायदा होणार नाही. परिणामी एक ना एक दिवस त्यांना त्यांची जमीन विकावी लागेल.

 

विकास मेश्राम 

vikasmeshram04@gmail.com