अलीकडच्या काळात शेतकऱ्यांचा कल हा व्यावसायिक शेतीकडे वाढत चालला आहे आणि तशी काळाची गरज पण आहे.व्यवसायिक शेतीपैकी एक म्हणजे औषधी वनस्पतींची लागवड. औषधी वनस्पतींची लागवड ही शेतकऱ्यांसाठी एक उत्तम पर्याय आहे. सर्वात चांगली गोष्ट अशी आहे की या वनस्पतींच्या लागवडीचा खर्च खूपच कमी आहे, त्यामुळे साहजिकच नफा जास्त आहे, औषधे बनविण्याच्या वापरामध्ये त्यांची मागणी कायमच राहते. चला तर मग सर्पगंधाच्या लागवडीबद्दल जाणून घेऊया.

 

 

थोडक्यात जाणुन घेऊया सर्पगंधा विषयी

सर्पगंधा ही वनस्पती वनौषधी झुडूप असून, साधारण ६० ते ९० सेंटिमीटरपर्यंत उंच वाढते.

या वनस्पतीच्या खोडावरील साल पिवळसर असते. पाने साधी, लांबट आकाराची, तीन तीनच्या समूहात असतात. पानांचा रंग वरून गर्द हिरवा, तर खालून फिक्कट हिरवा असतो. मुळे सापासारखी लांब, जाड असून, मुळाची साल फिक्कट उदी रंगाची असते. फुलांचा रंग तांबडट-पांढरा असून फुलांचा गुच्छ शेंड्यावर किंवा पानांच्या बेचक्यात येतो. फुले लहान, पांढरी किंवा तांबडटसर असतात. फुलाचे डेखे लालभडक असतात. फळे वाटाण्याएवढी, काळसर जांभळ्या रंगाची असून, मांसल व कठीण कवचाची असतात. बिया, खोड व मुळापासून हिची लागवड करता येते.

 

या राज्यात सर्पगंधाची लागवड केली जाते

 सर्पगंधाची वनस्पती आशिया खंडातील वनस्पती मानली जाते. भारतात उत्तर प्रदेश, बिहार, झारखंड, ओडिशा, तामिळनाडू, आंध्र प्रदेश, केरळ आणि महाराष्ट्र यासारख्या राज्यात मोठ्या प्रमाणावर लागवड केली जात आहे.

महाराष्ट्रात कोकण, पश्चिम घाट व विदर्भात सर्पगंधाची मोठ्या प्रमाणात लागवड होत आहे. तरी देखील भारतीय बाजारपेठेत ह्याची मागणी भरपूर आहे.

 

 

 

 

सर्पगंधा वनस्पतीचे औषधी गुणधर्म

 मिळालेल्या माहितीनुसार तज्ञांचे म्हणणे आहे की 400 वर्षांपासून सर्पगंधाची लागवड कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपात केली जात आहे. हे वेडेपणा आणि उन्माद यासारख्या रोगांच्या निदानात वापरले जाते.  हे सर्पदंश आणि इतर कीटकांच्या चाव्यासाठी देखील वापरले जाते. पटकी, उदरशूल (colic) व ताप आदींवर सर्पगंधाच्या मुळांचा अर्क इतर वनस्पतींच्या अर्कांत मिसळून वापरतात.

 

सर्पगंधा शेतीपूर्व मशागत

मुळाच्या चांगल्या वाढीसाठी, मे महिन्यात शेतात खोल नांगरनी करा आणि काही काळ शेत तसेच ठेवा त्यामुळे शेताला उन्ह मिळेल. पहिल्या पावसानंतर 10-15 गाड्या प्रति हेक्टर दराने शेणखत घालून शेताची पुन्हा नांगरणी करा. नंतर फळीने शेत समतल करून घ्यावे, पाणी देण्यासाठी योग्य आकाराचे बेड व नाले तयार करा. सर्पगंधा बियाणे किंवा मुळे, स्टंप किंवा स्टेम कटिंग्ज द्वारे घेतले जाते. सामान्य पीएच असलेल्या जमीनीत चांगले उत्पादन मिळते

 

 

बियाण्या पासुन सर्पगंधाची रोपे तयार करने

सर्पगंधाची चांगले जिवंत बियाणे पेरता येतात.  चांगली बियाणे निवडण्यासाठी, ते पाण्यात भिजवले जातात आणि भरलेले बियाणे (जे पाण्यात स्थिरावतात) आणि हलके बिया वेगळे केले जातात. भारी बिया पेरण्यासाठी 24 तासांनंतर वापरली जातात. सर्पगंधाचे फक्त 30 ते 40 टक्के बियाणे वाढतात,त्यामुळे एका हेक्टरमध्ये सुमारे 6-8 किलो बियाणे लागते.  त्याची बियाणे खूप महाग आहेत, म्हणून प्रथम रोपवाटिका तयार करून रोपे तयार करावीत.  यासाठी मे च्या पहिल्या आठवड्यात 10 x 10 मीटरच्या कॅरीमध्ये शेणखत टाकून सावलीच्या जागी रोपे तयार करावीत. बियाणे जमिनीपासून 2 ते 3 सेंटीमीटर खाली लावले जाते आणि पाणी दिले जाते. 20 ते 40 दिवसांच्या आत बिया उगायला सुरू होते.  जुलैच्या मध्यावर शेतात लागवड करण्यासाठी झाडे तयार होतात.

 

 

 

मुळीपासून सर्पगंधाची रोपे कशी बरं तयार करणार?

अशा वनस्पतींची मुळे ज्यामध्ये अल्कधर्मींचे प्रमाण जास्त असते, ते लागवडीसाठी निवडले जातात. यामुळे अल्कधर्मी उत्पादन करणारी अधिक रोपे मिळतील. रोपे तयार करण्यासाठी 7.5 ते 10 सेमी लांबीची मुळे कापली जातात.  हे लक्षात घ्यावे की मुळांची जाडी 12.5 मिमी असावी यापेक्षा जास्त नसावी आणि प्रत्येक तुकड्यात 2 गाठी असाव्यात. या प्रकारची मुळे सुमारे 5 सेमी ठेवावीत. ते खोल खोबणीत घालून ते चांगले झाकयला हवीत. या पद्धतीमुळे लागवडीसाठी सुमारे 100 किलो ताजे मुळ्यांची आवश्यकता असते.ताज्या मुळाचे तुकडे मात्र आवश्यक आहेत.

 

 

 

 

 

सर्पगंधाची लागवड

पावसाची वेळ त्याच्या प्रत्यारोपणासाठी योग्य आहे. लावणीच्या वेळी झाडाची उंची 7.5 ते 12 सें.मी. दरम्यान असावे  रोपवाटिकेतून रोप उपटताना त्याची मुळे तुटू नयेत याची काळजी घेतली पाहिजे. झाडे उपटल्यानंतर झाडे ओल्या पोत्याने किंवा हिरव्या पानांनी झाकून थेट शेतात लावावीत. रेषा/बीद ते बीद दरम्यान अंतर 60 सें.मी पाहिजे आणि रोपांमधील अंतर 30 सें.मी. पाहिजे.

 

 

 

 

 

सर्पगंधा साठी पाणी व्यवस्थापन

 सर्पगंधा कोरड क्षेत्रात पिकवता येत असला तरी पाण्याअभावी उत्पादन कमी होते. जर त्याची लागवड बागायती क्षेत्रात केली जात असेल तर उन्हाळ्याशिवाय महिन्यातून एकदा आणि उन्हाळ्यात महिन्यातून दोनदा सर्पगंधा या पिकास पाणी दिले जाते.  लागवडीनंतर पाऊस न पडल्यास, रोपे व्यवस्थित होईपर्यंत दररोज हलके पाणी दिले जाते.

 

 

 

खत व्यवस्थापन

शेताच्या तयारीच्या वेळी संपूर्ण प्रमाणात स्फुरद, पोटॅस आणि तिसऱ्या प्रमाणात नायट्रोजन लावावे.

उर्वरित खत खुरपणीच्या वेळी दोनदा शेतात द्यावे, ज्यामुळे झाडाची चांगली वाढ होईल.

शेतात चांगल्या उत्पादनासाठी 15 टन किंवा एक ट्राली शेण खत देणे आवश्यक आहे.

 

 

 

 

उत्पादन

सर्पगंधाच्या शेतीतून सुमारे 1 एकर शेतातून 7 ते 8 क्विंटल कोरडी मुळे मिळतात, मुळांच्या अधिक प्रमाणात फुले काढली पाहिजेत.

अधिक फुले तोडून, ​​सर्पगंधाच्या लागवडीतून अधिक मुळे मिळू शकतात.