पिकाच्या परिपूर्ण वाढीसाठी 50 पीपीएम पेक्षा कमी प्रमाणात लागणाऱ्या या अन्नद्रव्यांना सूक्ष्म अन्नद्रव्ये असे म्हंटले जाते. या अन्नद्रव्यांची कमतरता कशी ओळखावी याबद्द्ल पुढे माहिती देण्यात आली आहे.

1.मॉलिब्डेनियम :

मॉलिब्डेनियमचे पिकातील कार्य :

∙मॉलिब्डेनियम पिकामध्ये नायट्रेटचे रूपांतर अमिनो ॲसिड मध्ये होण्यात कार्य करते.

∙सहजीवी नत्र स्थिरीकरणामध्ये गरजेचे आहे.

मॉलिब्डेनियम च्या उपलब्धतेवर परिणाम करणारे घटक :

∙जमिनीचा सामू : मॉलिब्डेनियम हे एकमेव सूक्ष्म अन्‍नद्रव्य आहे जे की जास्त सामु असलेल्या मातीत सहज उपलब्ध होते.

∙जास्त प्रमाणात पाणी वाहून जाणाऱ्या जमिनीत मॉलिब्डेनियमची कमतरता जाणवते.

मॉलिब्डेनियमचे विविध स्त्रोत आणि त्यांचे प्रमाण :

1.सोडीयम मॉलिब्डेट : 396-

2.मॉलिब्डेनियम ट्रायऑक्साईड :- 66%

3.अमोनियम मॉलिब्डेनियम :- 54%

2.फेरस (लोह) :

फेरस (लोह) चे पिकातील कार्य :-

∙हरित लवक निर्मितीत आणि हरीतलवकाच्या कार्यात गरजेचे असते.

∙पिकातंर्गत उर्जेच्या वहनासाठी गरजेचे.

∙काही एन्झाईम्स व प्रोटीन्सचा घटक आहे.

∙पिकातंर्गत अन्ननिर्मितीसाठी आणि चयापचयाच्या क्रियेत गरजेचे आहे.

∙सहजीवी नत्र स्थिरीकरणाच्या क्रियेत गरजेचे आहे.

फेरस (लोह) उपलब्धतेवर परिणाम करणारे घटक :

∙जमिनीचा सामू : जास्त सामू असलेल्या जमिनीतील कार्बोनेटस् मुळे देखील फेरसची उपलब्धता कमी होते.

∙फेरस स्फुरद संबंध : जास्त प्रमाणातील स्फुरदामुळे फेरसची उपलब्धता कमी होते.

∙नायट्रेट नत्राच्या वापरामुळे पिकातील धन -ऋण भार (अनायन-कॅटायन) असंतुलन निर्माण होऊन फेरसची कमतरता निर्माण होते.

∙फेरस मँगनीज संबंध : दोन्ही मुलद्रव्य विरोधात असल्याने एकाची जास्त उपलब्धता दुसऱ्याची उपल्बधता कमी करते.

∙फेरस मॉलिब्डेनियम : जास्त प्रमाणातील मॉलिब्डेनम मुळे पिकाच्य मुळांवर आयर्न मॉल्बडेट चा थर तयार होतो.

फेरस चे विविध स्त्रोत व प्रमाण :

1.फेरस सल्फेट :- 20%

2.फेरस अमोनियम सल्फेट :- 14%

3.आयर्न डीटीपीए चिलेट :-10%

4.आयर्न एचईडीटीए चिलेट :- 5-12%

3.मँगनीज :

मँगनीज चे पिकातील कार्य :

∙प्रकाश संश्लेषण क्रियेत कार्बन डाय ऑक्साईडचे रुपांतर शर्करेमध्ये होण्यात कार्य करते.

∙हरीत लवक निर्मितीत आणि नायट्रेट ॲसिमिलेशन मध्ये कार्य करते.

∙मॅगनीज स्निग्ध पदार्थ तयार करण्याच्या प्रक्रियेत गरजेच्या एन्झाईम्स च्या ॲक्टिवेशनसाठी गरजेचे आहे.

∙राबोफ्लॅविन, ॲस्कोर्बीक ॲसिड आणि कॅरोटीन तयार करण्यात गरजेचे आहे.

∙प्रकाश संश्लेषण क्रियेत इलेक्ट्रॉन ची देवाणघेवाण करण्यात गरजेचे आहे. तसेच पाण्याचे विघटन करण्यात गरजेचे आहे.

बोरॉनचे विविध स्त्रोत व त्याचे प्रमाण :

1.बोरॅक्स :- 11%

2.बोरीक ॲसिड :- 17%

3.सोडीयम टेट्राबोरेट :- 10-20%

4.सोल्युबोर :- 20%

5.कॉपर :

कॉपरचे पिकातील कार्य :

∙कॉपर पिकामधील प्रकाश संश्लेषण क्रियेत आणि श्वसनाच्या क्रियेत उत्तेजक म्हणून कार्य करते.

∙अमिनो ॲसिडचे रूपांतर प्रोटीन्स मध्ये करणाऱ्या काही एन्झाईम्स चा घटक आहे.

∙कॉपर कर्बोदके आणि प्रथिनांच्या पचनात गरजेचे आहे.

∙पिकाच्या पेशीला ताकद आणि सुरक्षा प्रदान करणाऱ्या लिग्निनच्या निर्मितीसाठी कॉपर अत्यंत गरजेचे आहे.

∙कॉपर पिकांच्या टिकाऊ क्षमतेवर चव आणि शर्करेच्या प्रमाणांवर देखील नियंत्रण करते.

∙पिकांवर कॉपर युक्त बुरशीनाशकाची सतत फवारणी होत असते त्यामुळे देखील कॉपर ची गरज भागुन निघते.

कॉपरचे विविध स्त्रोत आणि त्यातील कॉपरचे प्रमाण :

1.कॉपर सल्फेट मोनो हायड्रेट :- 35%

2.कॉपर सल्फेट 

पेटाहायड्रेट :- 25%

3.क्युप्रिक ऑक्साईड :- 75%

4.कॉपर क्लोराईड :- 17%

5.कॉपर चिलेटस :- 8-13%

6.झिंक :

झिंक चे कार्य

1.ऑक्झिन्सच्या निर्मितीमध्ये गरजेचे अन्नद्रव्य प्रामुख्याने इंडॉल ॲसेटिक असिडच्या निर्मितीत सहकार्य करते. ज्यामुळे पिकाची शेंड्याची वाढ जोमदार होण्यात मदत मिळते.

2.प्रथिनांच्या निर्मितीसाठी गरजेच्या एन्झाईम्सची निर्मिती करते तसेच पिकामधील शर्करेच्या वापरासाठी गरजेचे आहे.

3.झिंक पिकामध्ये स्टार्च तयार करणे आणि मुळांच्या वाढीसाठी गरजेचे आहे.

4.झिंक बिज आणि खोडाच्या पक्वतेवर परिणाम करते.

5.झिंक हरीतलवक आणि कर्बोदकांच्या निर्मितीत गरजेचे आहे.

6.पिकाच्या पेशीमधील योग्य प्रमाणातील झिंकच्या उपस्थितीमुळे पिक कमी तापमानात देखील तग धरुन राहते.

झिंकच्या उपलब्धतेवर परिणाम करणारे घटक :

∙जमिनीचा सामू : मातीचा सामू जास्त असल्यास झिंकची कमतरता जाणवते. मात्र हा नियम सर्वच ठिकाणी लागु होत नाही. अतिरिक्त ॲसिडीक स्वरूपातील झिंकचा वापर करुन ही कमतरता दुर करता येते.

∙झिंक आणि स्फुरद चे गुणोत्तर : जास्त प्रमाणातील स्फुरद मुळे झिंक ची कमतरता जाणवते.

∙नत्राची कमी प्रमाणातील उपलब्धता पिकाच्या वाढीवर करीत असलेल्या दुष्परिणामामुळे इतर अन्नद्रव्यांचे शोषण कमी होते. हाच परिणाम झिंक वर देखील लागु पडतो.

∙सेंद्रीय पदार्थ : जमिनीतील सेंद्रीय पदार्थ झिंक चा पुरवठा करीत असतात. तसेच जमिनीतील सेंद्रीय पदार्थामुळे इन ऑरगॅनिक स्वरूपातील जस्ताचे चिलेशन होऊन त्याची पिकास उपलब्धता वाढते.

∙जमिनीतील जास्त प्रमाणातील पाण्यामुळे झिंकची उपलब्धता कमी होते.

∙झिंक व कॉपर चे गुणोत्तर : पिक झिंक व कॉपर एकाच पध्दतीने शोषून घेत असल्याकारणाने जर एकाचे प्रमाण वाढले तर दुसऱ्याची कमतरता जाणवते.

∙झिंक व मॅग्नेशियमचे गुणोत्तर : मॅग्नेशियमच्या वापराने झिंक चे पिकांद्वारा शोषण वाढते.

झिंकचे विविध स्त्रोत व त्यातील झिंकचे सर्वसाधारण प्रमाण :

1.झिंक सल्फेट :- 36%

2.झिंक ऑक्झिसल्फेट :- 38-50%

3.झिंक ऑक्साईड :- 50-80%

4.झिंक क्लोराईड :-50%

5.झिंक चिलेट :- 6 ते 14%

द्राक्षबागेत योग्य प्रमाणात सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा वापर करणे गरजेचे ठरत आहे, कारण विशिष्ट सूक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या कमतरतेमुळे द्राक्षाच्या दर्जेदार व शाश्वत उत्पादनात अडचणी निर्माण होत आहे. याबाबत शेतकर्‍यांमध्ये जागरूकता निर्माण होण्यासाठी द्राक्ष पिकांकरिता सूक्ष्म प्रमाणात लागणारी अन्नद्रव्ये, त्यांची कार्य आणि कमरतेची लक्षणे याबाबत सदर लेखात विवेचन केले आहे.

आयर्न (लोह) अन्नद्रव्यांचे प्रमुख कार्य :

1)वनस्पतीच्या पानांमध्ये हरितद्रव्ये तयार होण्याच्या प्रक्रियेसाठी लोहाची आवश्यकता असते. हरितद्रव्ये तयार करण्याच्या कार्यात लोह प्रत्यक्ष भाग घेत नाही, परंतु ते विकराचे काम करते. 

2)लोह वनस्पतीच्या शरीरात अप्रवाही स्वरूपात असल्यामुळे खालच्या भागातून वरच्या भागाकडे ते स्थलांतरित होत नाही.

3)लोहाच्या प्रमाणावर नत्राची आणि स्फुरदाची उपलब्धता, तसेच शोषणक्षमता अवलंबून असते.

आयर्न (लोह कमतरतेची लक्षणे)

1)ज्या जमिनीत चुनखडीचे (कॅल्शियम कार्बोनेटचे) प्रमाण असते, अशा जमिनीचा सामूदेखील नेहमी जास्तच (8च्या पुढे) असतो. त्यामुळे अशाप्रकारच्या जमिनीत लोह अविद्राव्य बनते आणि हे अविद्राव्य लोह वनस्पतीची मुळे शोषण करू शकत नाहीत.

2)लोहाच्या कमतरतेची लक्षणे प्रथम द्राक्षवेलीच्या नवीन पानांवर व शेंड्यावर दिसून येतात. पानांचा हिरवा रंग जाऊन ती पांढरट दिसतात, कमतरता जास्तच जाणवल्यास शेंडा, तर कधीकधी नवीन फूटदेखील पूर्णपणे मरते. यात अगोदर पाने फिकट पिवळी पडतात. नंतर पानांच्या शिरांमधील भाग पिवळा पडतो, परंतु शिरा मात्र हिरव्याच राहतात. यानंतर शिरांसह संपूर्ण पानेच पिवळी पडतात. 

3)बर्‍याचवेळा लोह जमिनीत असूनही वनस्पतीस मात्र उपलब्ध होत नाही. यामुळे कर्बसंश्लेषण क्रियेत अडथळा येतो व लोहाच्या कमतरतेची लक्षणे दिसू लागतात. 

4)लोहाच्या कमतरतेची लक्षणे ऋतुमानाप्रमाणे कमी जास्त होतात. कोरड्या आणि उष्ण हवामानात लोहाच्या कमतरतेची लक्षणे प्रामुख्याने दिसून येतात. द्राक्षवेलीची खरड छाटणी होऊन नेहमी उन्हाळ्यात नवीन फूट येते. अशा नवीन फुटीवर विशेषत: चुनखडीमिश्रित जमिनीतील वेलीवर ही लक्षणे जास्त प्रमाणात दिसतात.

5)फलधारणेच्या छाटणीनंतर येणार्‍या कोवळ्या फुटीवर लोहाच्या कमतरतेची लक्षणे उन्हाळ्यातील लक्षणांपेक्षा थोडी कमी तीव्र असतात. कारण या छाटणीनंतर तापमान जरी थोड्या प्रमाणात वाढत असले तरी हवा मात्र आर्द्र असते.

मंगल (मँगनीज) अन्नद्रव्याचे प्रमुख कार्य

1)पानाच्या श्वसनक्रियेत, तसेच नत्राच्या वितरणात जडण-घडण क्रियेत मँगनीज मदत करते. 

2)हरितद्रव्ये तयार करण्यासाठी आणि जमिनीतील हवेचे संवहन सुयोग्य नसल्यास वेलीवर जे दुष्परिणाम होतात ते नाहीसे करण्यासाठी याची मदत होते.

3)वनस्पतीच्या जैविकदृष्ट्या कार्यप्रवण असलेल्या पेशीजालामध्ये मँगनीजचे प्रमाण जास्त असते. 

4)मँगनीजचे वाजवीपेक्षा जास्त शोषण झाल्यास लोहाची कमतरता भासते.

मंगल (मँगनीज) कमतरतेची लक्षणे

1)मँगनीजच्या कमतरतेची लक्षणे प्रथम शेंड्याकडील पानांवर दिसू लागतात. जी पाने कार्यक्षम असून मँगनीजच्या कमतरतेमुळे व्यवस्थित कार्य करू शकत नाहीत. अशाच पानांवर कमतरतेची लक्षणे दिसू लागतात. 

2)हंगामानुसार कमतरतेची लक्षणे कमी-जास्त प्रमाणात दिसतात. जून महिन्यात ज्यावेळी फलधारक डोळ्यांचा भेद दिसून येतो त्यावेळी मँगनीजची आवश्यकता असल्याचे दिसून आले.

3)थंडीच्या काळात मुळाचे कार्य मंदावते. त्याचबरोबर जमिनीचा सामू 7 पेक्षा जास्त असेल तर अशावेळी कोवळ्या पानांवर मँगनीजच्या कमतरतेची लक्षणे दिसू लागतात. यामुळे पानांचा हिरवा रंग जाऊन ती पांढरट दिसतात. नवीन येणारी फूट फिकट पांढरी दिसते. 

4)पानांच्या शिरांमधील भाग पांढरट पिवळा पडतो. पाने पांढरी किंवा पिवळी पडणे हे बर्‍याच वेळा लोहाच्या कमतरतेसारखे असते, तसेच थंडीमुळे पानांचे होणारे नुकसान, विषाणूजन्य रोग आणि मँगनीजची कमतरता या सर्वांची लक्षणे प्रथमदर्शनी 

द्राक्षबागेत अन्नद्रव्याच्या उपलब्धतेबाबत काही विशिष्ट बाबी

1)जमिनीचा सामू 7 पेक्षा जास्त असतो अशावेळी लोह, जस्त मँगनीज व बोरान या सूक्ष्म अन्नद्रव्याची कमतरता भासते.

2)ज्यावेळेस सामू 7 पेक्षा कमी असतो तेव्हा नत्र, स्फुरद आणि पालाश ही अन्नद्रव्ये उपलब्ध होत नाही, तर मँगनीज याची उपलब्धता वाढते.

3)जमिनीचा सामू 7च्या आसपास असल्यास अन्नद्रव्याचा योग्य तो समतोल राखला जाऊन त्यांची उपलब्धता व्यवस्थित होण्यास मदत होते.

4)नत्राचा वापर वाढल्यास इतर अन्नद्रव्याचादेखील वापर वाढतो. हलक्या रेताड जमिनीतून नत्राचा पुरवठा कमी होतो. नत्रपुरवठा वाढला तर पालाशचा वापर वाढतो. 

5)जमिनीत कॅल्शियम जास्त असले तर स्फुरदाची उपलब्धता कमी होते. कॅल्शियमचे प्रमाण वाढल्यास लोह, मँगनीज व जस्ताची उपलब्धता कमी होते.

6)स्फुरदाच्या जास्त वापराबरोबर मॅग्नेशियमची गरज वाढत जाते.

7)गंधकाचा वापर कॅल्शियम आणि पालाश यांच्याबरोबर त्याच्या सहगमनामार्फत होत असतो आणि म्हणूनच गंधकाची उपलब्धता वरील दोन्ही अन्नद्रव्यांवर अवलंबून असते.

8)जेथे कॅल्शियम, मँगनीज जस्त आणि ताम्र जास्त प्रमाणात असते तेथे लोहाची कमतरता भासते.

9)तापमानात घट झाल्यास किंवा स्फुरदाचा वापर वाढल्यासही लोहाची कमतरता भासते.

10) स्फुरद आणि कॅल्शियम यांचे प्रमाण वाढल्यास जस्ताची कमतरता भासते.

11)उष्ण व कोरड्या हवामानात, तसेच हलक्या जमिनीत बोरानची कमतरता भासतो 

12)चोपण व चुनखडीयुक्त जमिनीत मॉलिब्डेनमची कमतरता भासते, तेथे इतर सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे कार्य व्यवस्थित होण्यास अडथळे येतात. 

 

डॉ. हरिहर कौसडीकर संशोधन संचालक, महाराष्ट्र

कृषी शिक्षण व संशोधन परिषद, पुणे