भारतातील रासायनिक खतांच्या कारखान्यांमध्ये नीम कॉटिक युरिया बनवला जात आहे, हे नमूद करण्यासारखे आहे, परंतु यामुळे रासायनिक खतांच्या वापरामध्ये लक्षणीय घट झाली असे म्हणता येणार नाही, व रासायनिक खते पूर्वीपेक्षा महाग झाली आहेत. गेल्या काही वर्षांत शेतीचा लागवडीचा खर्च आणखी वाढला आहे. अशा परिस्थितीत शेतकऱ्यांनी सेन्द्रीय शेतीचा पर्याय स्वीकारण्यास सुरुवात केली पाहिजे आहे. आता शेतकऱ्यांनी नैसर्गिक किंवा सेंद्रिय शेतीचा एक सशक्त पर्याय म्हणून स्वीकार करण्याची गरज आहे. विशेष म्हणजे सेंद्रिय शेतीकडे भारतीय शेतकऱ्यांचा कल सातत्याने वाढत आहे. पण केंद्र आणि राज्य सरकारने सेंद्रिय शेतीला चालना देण्यासाठी त्या सुविधा उपलब्ध करून देण्याची आवश्यकता असून , ज्यामुळे शेतकऱ्यांना सेंद्रिय शेती करण्याची सोय झाली असती. असे असतानाही सेंद्रिय शेती ही सर्वसामान्य शेतकऱ्यांची पसंती ठरत आहे. सेंद्रिय शेतीला चालना दिल्याने पर्यावरण, अन्न, जमीन, मानवी आरोग्य, पाण्याची शुद्धता सुधारण्यास मदत होते, असे कृषी शास्त्रज्ञांचे मत आहे. शेती आणि फलोत्पादनामध्ये पिकांमध्ये कीटकनाशकांचा वापर चांगल्या उत्पादनासाठी आणि रोगांचे उच्चाटन करण्यासाठी आवश्यक मानले जाते.  

या बेसुमार कीटकनाशके खते वापरण्यात आल्याने अनेक समस्या, गुंतागुंत आणि रोगांचे कारण बनले आहेत. रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांच्या वापरामुळे होणारे रोग आणि समस्यांबाबत माहिती नसल्याने शेतकरी त्यांचा इतका वापर करू लागले आहेत की लाखो शेतकऱ्यांना त्यांच्यामुळे अनेक नवीन समस्यांना तोंड द्यावे लागत आहे. असे असूनही त्यांच्या वापरातून शेतकरी सुटत नाही. केंद्र आणि राज्य सरकारचे कृषी विभाग कीटकनाशकांचा वापर आवश्यक मानतात. देशात बहुराष्ट्रीय कंपन्यांचे वर्चस्व वाढले, तेव्हापासून कीटकनाशकांची विदेशी औषधे शेती आणि बागायतीसाठी अधिक वापरली जाऊ लागली. त्यामुळे शेतकरी व त्याचे कुटुंब पूर्वीपेक्षा जास्त आजारी पडू लागले आहे. पिकांचे आणि फळांचे उत्पादन वाढवण्यासाठी आणि त्यातून होणारे रोग दूर करण्यासाठी कीटकनाशकांचा वापर मोठ्या प्रमाणात केला जातो, परंतु त्यांच्या वापरामुळे शेत नापीक होत आहे आणि अन्न आणि फळे कीटकनाशकांच्या रसायनांनी संक्रमित होत आहेत, यामुळे त्यांचे देखील नुकसान होते. वापरामुळे मानवाला अनेक आजार होत आहेत. कीटकनाशकांच्या वापरामुळे निर्माण होणाऱ्या गंभीर समस्यांबाबत कृषी शास्त्रज्ञ वर्षानुवर्षे इशारे देत आहेत, पण याकडे ना केंद्र सरकार लक्ष देत आहे ना राज्य सरकारे. त्यामुळे कीटकनाशकांच्या वापरामुळे होणाऱ्या गंभीर आजारांची संख्या सातत्याने वाढत आहे. एडोसल्फान हे सर्वात जास्त वापरले जाणारे कीटकनाशक आहे. हे केवळ पिकांवरच नाही तर भाज्या आणि फळांवर देखील फवारले जाते. पर्यावरणतज्ज्ञांच्या मते कीटकनाशकांच्या वापरामुळे पर्यावरणावर प्रचंड परिणाम होत आहे. वायू प्रदूषणाचे एक कारण म्हणजे कीटकनाशकांचा अतिवापर. कीटकनाशकांमुळे लहान मुलांच्या अनेक समस्या निर्माण होत आहेत.

ही कीटकनाशके कर्करोग, त्वचारोग, डोळे, हृदय आणि पचनाशी संबंधित अनेक समस्यांना कारणीभूत आहेत. ज्या कीटकनाशकांवर अमेरिका आणि इतर विकसित देशांमध्ये बंदी घालण्यात आली आहे, ते भारतात मोठ्या प्रमाणावर वापरले जातात. तर, सेंटर फॉर सायन्स अँड एन्व्हायर्नमेंट (CSE) आणि शेतीशी संबंधित इतर सर्व संस्थांनी केंद्र सरकारला त्याच्या दुष्परिणामांबद्दल चेतावणी दिली आहे. आता कीटकनाशकांच्या वापरामुळे रोगांचे आणि समस्यांचे प्रमाण वाढत असल्याच्या घटना समोर येत आहेत,. उत्तराखंड, उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र, गुजरात आणि आंध्र प्रदेश या राज्यांतील शेतकऱ्यांनी सेन्द्रीय शेतीच्या या दिशेने प्रयोग केले असून ते यशस्वी झाले आहेत. यामध्ये कीटकनाशकांऐवजी तीन दिवस जुन्या दह्याची फवारणी आणि सुक्या कडुलिंबाच्या पानांचा वापर या दिशेने खूप परिणामकारक ठरला आहे. आंध्र प्रदेशातील 19 जिल्ह्यांतील शेतकऱ्यांनी कीटकनाशकांचा वापर न करता यशस्वीपणे शेती करून आणि पूर्वीपेक्षा जास्त उत्पादन घेऊन फायदेशीर शेती करता येते हे सिद्ध केले आहे. त्यामुळे जिथे जमिनीची सुपीकता वाढते, त्याच बरोबर पर्यावरणाचे रक्षण होण्यासही मदत होत आहे. अशा सुरक्षित वापरामुळे अन्न, भाजीपाला, फळे यांपासून कोणालाच आजार होत नाही. दुसरा उपयोग यज्ञ किंवा हवनातील भस्मासाठी केला जातो. या राखेमुळे जिथे जमिनीची सुपीकता वाढते, तिथे पिकाचे उत्पादन वाढवण्यासही ते खूप प्रभावी ठरते.

विशेषत: पिके आणि भाजीपाला सुरक्षित ठेवण्याच्या बाबतीत आधुनिक पद्धतींपेक्षा देशी शेती आणि फलोत्पादन अधिक परवडणारे बनवता येऊ शकते . त्यामुळे असे प्रयोग संपूर्ण देशातील शेतकऱ्यांनी अंगीकारण्याची गरज आहे. सेंद्रिय शेतीला शेतकरी आणि शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर आणि सुरक्षित असून सेंद्रिय शेतीतूनच शेती तोट्यातून बाहेर पडून फायदेशीर होऊ शकते, त्यामुळे खेड्यांकडून शहरांकडे होणारे स्थलांतर कमी होईल, त्याचवेळी रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांच्या वापरामुळे वाढणाऱ्या सर्व प्रकारच्या समस्याही कमी होतील.

 विशेष म्हणजे सेंद्रिय शेतीचा अवलंब केल्याने अन्नधान्य, फळे आणि भाजीपाल्याची शुद्धता वाढेल, खर्च कमी होऊन शेतकरी शेतीपासून बचत करू लागतील. देशी पद्धतीच्या शेतीचे हे प्रयोग शेतकरी अवलंबत असले तरी केंद्र सरकार या दिशेने विशेष रस दाखवत नाही. ही त्याची नकारात्मक बाजू आहे. गेली अनेक वर्षे देशाच्या दक्षिणेकडील राज्यांतील शेतकऱ्यांच्या माध्यमातून जे यशस्वी प्रयोग केले जात आहेत, त्यांना केंद्र व राज्यांकडून प्रोत्साहन मिळत नाही. स्वदेशी पद्धतीने सुरक्षित शेती आणि फलोत्पादनाला प्रोत्साहन देण्यात सरकारला रस नाही याचे हे लक्षण नाही का? तर जमीन, जीवन आणि पर्यावरण या तिन्ही गोष्टींसाठी हा संतुलित आणि सर्वोत्तम मार्ग आहे.

बहुतेक 'कीटकनाशक' कंपन्या परदेशी म्हणजेच बहुराष्ट्रीय आहेत हे कोणीही नाकारू शकत नाही. या कंपन्यांना केंद्रस्थानी ठेवून त्यांची उत्पादने वापरणे ही सरकारची जबाबदारी आहे. तर स्वदेशी पद्धतीमुळे बहुराष्ट्रीय कंपन्यांच्या कीटकनाशक उत्पादनांची विक्री कमी होते. अशा स्थितीत देशी शेतीला प्रोत्साहन देणं गरजेचं आहे . परंतु पूर्व, उत्तर आणि दक्षिणेकडील राज्यांतील शेतकऱ्यांनी कीटकनाशकांशिवाय मोठ्या प्रमाणावर यशस्वी शेती करून आदर्श घालून दिला आहे, त्याचा अवलंब देशभरातील शेतकऱ्यांनी केला पाहिजे. यामुळे त्यांना शुद्ध अन्न, भाजीपाला, फळे तर मिळतीलच, शिवाय पर्यावरणाचे रक्षणही होईल, त्याचबरोबर महागड्या कीटकनाशकांपासूनही त्यांची सुटका होईल.

 

 उत्तर आणि पूर्व भारतातील सर्व शेतकरी देखील कीटकनाशकांशिवाय शेती आणि फलोत्पादनाचा हा उत्तम वापर करून रसायनमुक्त शेती आणि फलोत्पादनात मदत करू शकतात. गरज आहे ती या भागातील शेतकऱ्यांची लवकरात लवकर कीटकनाशकांच्या वापरातून सुटका होण्याची. राज्य आणि केंद्र सरकार या स्वदेशी तंत्रज्ञानाला चालना देणार नाही, पण ज्या संघटनांना शेतकऱ्यांचे हित हवे आहे, त्यांनी पुढे यायला हवे. याचा फायदा लाखो शेतकर्‍यांना होईल ज्यांना कीटकनाशकांच्या वापरामुळे होणाऱ्या सर्व संसर्गाचा त्रास झाला आहे, परंतु ज्ञानाच्या अभावामुळे किंवा पर्यायांच्या अभावामुळे ते कीटकनाशके सोडू शकत नाहीत.

 

 -विकास परसराम मेश्राम 

vikasmeshram04@gmail.com

7875592800