National Milk Day: राष्ट्रीय दूध दिन डॉ. हे वर्गीस कुरियन (भारताचे 'मिल्क मॅन') यांच्या जयंतीनिमित्त साजरा केला जातो. त्यांना 'भारतातील श्वेतक्रांतीचे जनक' म्हणून ओळखले जाते. ते त्यांच्या 'ऑपरेशन फ्लड'साठी प्रसिद्ध आहेत, जो जगातील सर्वात मोठा कृषी कार्यक्रम म्हणून ओळखला जातो. 'अमूल ब्रँड'च्या स्थापनेत आणि यशातही त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली.

हा दिवस एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनातील दुधाचे महत्त्व अधोरेखित करतो आणि दुधाशी संबंधित फायद्यांचा प्रचार करणे आणि दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थांच्या महत्त्वाबद्दल लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण करणे हा या दिवसाचा उद्देश आहे.

बहुतेक लोकांना असे वाटते की दूध मुलांसाठी चांगले आहे. ते अधिक महत्त्वाचे आहे. परंतु वाढत्या वयाबरोबर प्रत्येकासाठी ते आवश्यक आहे असे अजिबात नाही.

या दिवसाचा उद्देश दुग्धव्यवसाय क्षेत्राशी संबंधित उपक्रमांकडे लक्ष वेधण्याची संधी उपलब्ध करून देणे हा आहे. दूध हा खरे तर पोषणाचा खजिना आहे, जो केवळ मुलांसाठीच नाही तर फायदेशीर आहे. पण प्रौढांसाठी देखील. दूध हा संपूर्ण आहार मानला जातो. दुधामध्ये असलेली जीवनसत्त्वे आणि पोषक तत्वे आरोग्यासाठी खूप फायदेशीर असतात.

कॅल्शियम, मॅग्नेशियम, जस्त, फॉस्फरस, आयोडीन, लोह, पोटॅशियम, फोलेट्स, व्हिटॅमिन ए, व्हिटॅमिन डी, यासह शरीरासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व पोषक तत्वांचा दूध हा सर्वोत्तम स्त्रोत आहे. रिबोफ्लेविन, व्हिटॅमिन बी 12, प्रथिने आणि चांगले चरबी सर्व आहेत.

दूध पिण्याचे फायदे :

• दूध ऊर्जा वाढवणारे म्हणून काम करते. हलके कोमट दूध प्यायल्याने शरीरात ऊर्जेची कमतरता होत नाही. जर तुम्हाला काम करताना खूप लवकर थकवा येत असेल तर तुम्ही दूध प्यायला सुरुवात केली तर ते तुमच्यासाठी फायदेशीर ठरू शकते.

• दुधामध्ये ट्रिप्टोफॅन आणि बायोएक्टिव्ह पेप्टाइड्स असतात, जे झोपेवर सकारात्मक परिणाम करू शकतात. तणावामुळे अनेकांना झोपेचा त्रास होतो. दूध प्यायल्याने त्यांच्या शरीराला सर्व पोषक द्रव्ये मिळतात आणि तणावमुक्त होऊन त्यांना चांगली झोप घेण्यास मदत होते.

• दूध प्यायल्याने दात आणि हाडेही निरोगी राहतात. दुधात कॅल्शियम, फॉस्फरस, पोटॅशियम, प्रथिने आणि जीवनसत्त्वे आढळतात, जे हाडे मजबूत करण्यास मदत करतात. शरीरातील 99 टक्के कॅल्शियम हाडे आणि दातांमध्ये असते. दूध कॅल्शियमची कमतरता पूर्ण करते आणि ऑस्टियोपोरोसिस सारख्या हाडांच्या आजारांना प्रतिबंधित करते.

• गाईच्या दुधाचे सेवन केल्याने स्नायूंचे कार्य आणि दुरुस्ती सुधारण्यातही सकारात्मक परिणाम आढळून आले आहेत. तसेच, दुधातील केसिन आणि व्हे प्रोटीन दोन्ही उच्च दर्जाचे प्रथिने आहेत. हे स्नायू तयार करण्यात तसेच स्नायूंचे नुकसान टाळण्यास मदत करू शकते.

• दुधाच्या गुणधर्मांमध्ये दातांची काळजी घेणे देखील समाविष्ट आहे. त्यात कॅल्शियम आणि फॉस्फरस सारखे पोषक घटक असतात, जे दात पोकळीपासून संरक्षण करून निरोगी ठेवू शकतात. दात मजबूत ठेवायचे असतील तर रोज दूध प्या. दूध तुम्हाला अनेक प्रकारच्या दातांच्या समस्यांपासून वाचवते.

• दूध अपचन आणि ऍसिडिटी तसेच पोटाशी संबंधित इतर अनेक समस्यांपासून आराम मिळवून देण्यास मदत करू शकते. दुधात अँटासिड प्रभाव असतो, ज्यामुळे अपचन आणि आम्लपित्त यांसारख्या पोटाच्या समस्या दूर होण्यास मदत होते. यासाठी थंड दूध वापरावे. थंड दूध पोटातील आम्ल तटस्थ करते, ज्यामुळे आम्लतापासून आराम मिळतो.

• दुधात पोटॅशियम जास्त असते. त्यामुळे रक्तदाब योग्य राहतो. दूध प्यायल्याने हृदय निरोगी राहते. रोज रात्री कोमट दूध प्या.

• ज्यांना स्वच्छ आणि चमकदार त्वचा हवी आहे त्यांनीही दुधाचे सेवन सुरू करावे. त्वचेसाठी दूध पिण्याव्यतिरिक्त ते चेहऱ्यावरही लावता येते. रोज दूध पिण्याचे फायदे म्हणजे चमकणारी त्वचा, त्वचेचे तारुण्य, उन्हापासून संरक्षण आणि चेहऱ्यावरील डाग कमी होणे.

• रोज दूध पिण्याच्या फायद्यांमध्ये केसांच्या आरोग्याचाही समावेश होतो. दुधात कॅल्शियम आणि प्रथिने चांगल्या प्रमाणात असतात. दोन्ही पोषक घटक केसांच्या वाढीसाठी महत्त्वाचे बिल्डिंग ब्लॉक्स म्हणून काम करू शकतात. विशेषत: प्रथिने केसगळती थांबवतात आणि वाढीस मदत करतात. त्याचबरोबर केसांना निरोगी ठेवण्यासाठी कॅल्शियमही महत्त्वाची भूमिका बजावते. याशिवाय दुधात असलेले नियासिन, बायोटिन, पॅन्टोथेनिक अॅसिड केसांच्या आरोग्यासाठी फायदेशीर आहे.

• कॅल्शियमसाठी, मुलांना दररोज 400 ते 500 ग्रॅम (2 ते 3 कप) गाईचे दूध देण्याचा सल्ला दिला जातो.

• प्रौढ लोक दोन ग्लास गाईचे दूध पिऊ शकतात. हृदयाशी संबंधित समस्यांसाठी 200 मिली पेक्षा जास्त दूध चांगले मानले जाते. लहानपणी, मुला-मुलींच्या आहाराच्या गरजा मोठ्या प्रमाणात सारख्याच असतात.

पण यौवन सुरू झाल्यावर,स्त्रिया अद्वितीय पौष्टिक गरजा विकसित करू लागतात. आणि जसजसे आपण वय वाढतो आणि आपले शरीर अधिक शारीरिक आणि हार्मोनल बदलांमधून जात असते, तसतसे आपल्या पौष्टिक गरजा सतत विकसित होत राहतात, ज्यामुळे या बदलत्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी आपला आहार विकसित होणे महत्त्वाचे बनते.

• स्त्रियांना पुरुषांच्या तुलनेत कमी कॅलरीजची आवश्यकता असते, तर काही जीवनसत्त्वे आणि खनिजांसाठी आपली आवश्यकता जास्त असते. मासिक पाळी, बाळंतपण आणि रजोनिवृत्तीशी संबंधित हार्मोनल बदल म्हणजे स्त्रियांना अशक्तपणा, कमकुवत हाडे आणि ऑस्टिओपोरोसिसचा धोका जास्त असतो, ज्यासाठी लोह, कॅल्शियम, मॅग्नेशियम, व्हिटॅमिन डी आणि व्हिटॅमिन बी9 (फोलेट) सारख्या पोषक तत्वांचा अधिक सेवन आवश्यक असतो. अधिक सेवन आवश्यक आहे.

सौ. सोनाली सिद्धार्थ सावंत,
सहायक प्राध्यापक,
तंत्रज्ञान विभाग,
(अन्न तंत्रज्ञान),
शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापूर, महाराष्ट्र.
7020121293.