आपण अशाच एका विषयाबद्दल बोलणार आहोत ज्याबद्दल आपल्या सारख्या लोकांना आज जागरुक करणं खूप गरजेचं आहे. माती ही एक महत्त्वाची नैसर्गिक संसाधनआहे जी वनस्पतींना आणि अप्रत्यक्षपणे पृथ्वीवरील मानवी जीवन आणि प्राण्यांना मदत करते. माती मानवी जीवनासाठी अमूल्य आहे.

निरोगी माती अशी आहे जी झाडांना रोग किंवा कीटकांशिवाय आणि शेतीबाहेरच्या पूरक आहारांची आवश्यकता न घेता त्यांच्या जास्तीत जास्त उत्पादनक्षमतेपर्यंत वाढू देते.निरोगी माती जिवाणू, बुरशी, एकपेशीय वनस्पती, प्रोटोझोआ, नेमाटोड्स आणि इतर लहान जीवांणूसह मिसळली जाते. ते जीव वनस्पतींच्या आरोग्यामध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतात.मातीतील जीवाणू नैसर्गिक प्रतिजैविक तयार करतात जे वनस्पतींना रोगाचा प्रतिकार करण्यास मदत करतात. 

बुरशी वनस्पतींना पाणी आणि पोषकद्रव्ये शोषून घेण्यास मदत करतात. हे जीवाणू आणि बुरशी एकत्रितपणे "सेंद्रिय पदार्थ" म्हणून ओळखले जातात. मातीत जितके सेंद्रिय पदार्थ जास्त तितकी माती निरोगी असते.निरोगी मातीमध्ये असे घटक असतात जे त्यास एकत्र बांधण्यास मदत करतात, धूप रोखतात आणि वाहून जातात. ते जास्त पाणी धारण करू शकते, त्यामुळे दुष्काळात झाडे चांगले राहतील. त्यात अधिक जीवाणू आणि बुरशी असतात जे वनस्पतींना रोग आणि कीटकांशी लढण्यास मदत करतात. आणि निरोगी मातीमध्ये वनस्पतींना खायला देण्यासाठी अधिक खनिजे आणि पोषक तत्वे देखील असतात. निरोगी माती हा आपल्या जागतिक अन्न व्यवस्थेचा पाया आहे, परंतु सध्या तिला धोका आहे. आपल्याला माहीती सांगणे महत्वाचे आहे की युनायटेड नेशन्सने अहवाल दिला आहे की सध्याच्या पद्धतींचा वापर करून, आपल्याकडे कमी शेतीयोग्य माती शिल्लक आहे. प्रत्येक सेंद्रिय शेती पद्धती निरोगी, लवचिक मातीमध्ये योगदान देते जी जमिनीच्या खाली आणि वर दोन्ही मुबलक जीवनास समर्थन देऊ शकते, ज्यामुळे सेंद्रिय शेती मृदा संवर्धनासाठी एक शक्तिशाली साधन बनते.

हवा आणि पाणी आपल्या जीवनासाठी महत्त्वाचे आहे, त्याचप्रमाणे माती देखील आपल्यासाठी खूप महत्त्वाची आहे. माती आपले आणि वनस्पतींचे पोषण करते. मातीला आईअसेही म्हणतो. माती हा पृथ्वीचा सर्वात वरचा थर आहे जो जीवन टिकवून ठेवण्यास सक्षम आहे. मानवाच्या चुकीच्या कामांमुळे माती नष्ट आणि दूषित होत आहे, ज्याचा परिणाम केवळ पृथ्वीवरच नाही तर सर्व प्रकारचे प्राणी, वनस्पती आणि मानवांवर दिसून येत आहे. त्यामुळे मातीचे संवर्धन करणे अत्यंत गरजेचे आहे.माती ही एक अमूल्य नैसर्गिक संसाधन आहे ज्यावर संपूर्ण प्राणी जग अवलंबून आहे. भारतासारख्या कृषीप्रधान देशात, जिथे मातीची धूप ही मुख्य समस्या आहे, तिथे मृदा संवर्धन हे अत्यावश्यक आणि अपरिहार्य काम आहे.मृदा संवर्धन म्हणजे काय? मृदा संवर्धन ही एक प्रक्रिया आहे, ज्या अंतर्गत केवळ मातीची गुणवत्ता राखण्यासाठीच नाही तर ती सुधारण्यासाठीही प्रयत्न केले जातात.मृदा संवर्धन म्हणजे त्या पद्धतींचा संदर्भ आहे ज्यामुळे माती त्याच्या जागेवरून हलू नये. धूप ही पाणी आणि वारा इत्यादींद्वारे सतत होणारी नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. मातीमधे जी सेंद्रिय पदार्थ, पोषक, सूक्ष्मजीवांसाठी आवश्यक आहे जी वनस्पतींना वाढण्यास आणि वाढण्यास मदत करतात. संवर्धन हे एक पाऊल आहे जे मातीची शक्ती नष्ट होण्यापासून संरक्षण करते.

 मातीची धूप झाल्यामुळे होणारे नुकसान अनेक आहेत, परंतु त्या सर्व समस्यांमधली मुख्य समस्या ही आहे की त्यामुळे कृषी उत्पादनात गंभीर अडथळा निर्माण होतो. त्यामुळेअन्नधान्याचा तुटवडा भासु शकतोअनेक भौतिक आणि सामाजिक घटक मातीच्या धूपाची तीव्रता आणि प्रसार ठरवतात. पावसाची धूप शक्ती, मातीची स्वतःची धूप क्षमता, आवर्ती पुराची तीव्रता, उतारांची लांबी आणि तीव्रता हे प्रमुख भौतिक घटक आहेत. जंगलतोड, जंगलातील आग, जमिनीची धूप, शेतीच्या पद्धती, पीक फेरपालट, रासायनिक खतांचा वापर आणि लोकसंख्या वाढ हे प्रमुख सामाजिक घटक आहेत.वनस्पती जमिनीची धूप कमी करतात, 

त्यांची मुळे माती धरून ठेवतात आणि ती वाहून जाण्यापासून रोखतात. वनस्पतींचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे वनस्पती वारा आणि पाण्याचा वेगही रोखते. अशा प्रकारे वादळ किंवा पुराचा वेग कमी होतो. झाडांची मुळे पाणी शोषून घेतात आणि देठ वाऱ्याची हालचाल रोखतात.

 जेव्हा वनस्पती नष्ट होते, तेव्हा वारा त्वरीत माती कापतो आणि पाणी उतार आणि प्रवाहाच्या ठिकाणी माती कापते. अशा रीतीने सुपीक माती नष्ट होऊन नद्यांपर्यंत जाऊन गाळ साचतो आणि पाण्याची पातळी वर येते ज्यामुळे आणखी वाढ होते. जमीन झाडे-शून्य ठेवू नये किंवा शेतात झाडे नसली तर त्यात काहीतरी पेरले पाहिजे. अनेक ठिकाणी पावसाळ्यात अशी पिके पेरली जातात, जी जमिनीची धूप रोखण्यासोबतच जमिनीची सुपीक बनवण्याचे काम करतात. मातीच्या संवर्धनामध्ये त्या सर्व पद्धतींचा समावेश होतो ज्याद्वारे मातीची धूप थांबविली जाते. जर माती वाहून गेली असेल तर ती पुनर्संचयित करणे सोपे नाही. शिवाय, मातीची निर्मिती ही अतिशय संथ प्रक्रिया आहे. त्यामुळे मृदा संवर्धनातील सर्वात महत्त्वाचे काम म्हणजे माती स्वतःच्या जागी सुरक्षित राहते. जंगलातील झाडांच्या दाट प्रमाणामुळे खोल मुळांचे एक विशाल जाळे निर्माण होते जे जमिनीची धूप करण्यासाठी दीर्घकालीन उपाय देतात, आणखी एक फायदा म्हणजे ही झाडे जोरदार आधार देऊ शकतात. मृदसंधारणाचे महत्त्व आपल्या सर्वांना समजल्याशिवाय सैद्धांतिक पातळीवर परिस्थिती सुधारणे शक्य होणार नाही. त्यामुळे मातीचे संवर्धन करण्यासाठी आपण सर्वांनी मिळून प्रयत्न केले पाहिजेत.

 

मिलिंद जि गोदे 

Mission agriculture soil information