(१) नेमकं पीएसबी काय आहे?

प्रयोगशाळेत कृत्रिमरीतीने स्फुरद विरघळणार्‍या जिवाणू ची वाढ करून योग्य माध्यमात मिसळून तयार केल्या जाणाऱ्या खताला पीएसबी म्हणजे स्फुरद विरघळणारे जिवाणूखत असे म्हणतात. 

(२) नेमकं जमिनीत अद्राव्य स्पुरदाच विघटन करण्यासाठी कोणते सूक्ष्मजीव कार्य करतात?

जमिनीमधील स्फुरद विरघळवून पिकांना मिळवून देण्यासाठी बॅसिलस मेघ्याथेरियम सारखे अनुजीव, अस्परजील्लस सारख्या बुरशी, स्ट्रेप्टोमायसीन सारख्या अॅक्टीनोमाइसिट्स व व्ही ए मायकोरायझा यासारखे व इतर काही सूक्ष्मजीव कार्य करत असतात.

(३) नेमके पीएसबी या जिवाणू खताच्या वापरामुळे पीक उत्पादनामध्ये काय फायदा होतो?

शेतकरी बंधूंनो स्फुरद म्हणजे फॉस्परस हे महत्त्वाचे प्राथमिक अन्नद्रव्य म्हणून पिकाला आवश्‍यक असते व बहुतांश पिकात विविध खताच्या रूपात आपण ते पिकांना पुरवठा करत असतो परंतु डीएपी सिंगल सुपर फॉस्फेट किंवा इतर कोणत्याही मिश्रखतामध्ये किंवा संयुक्त खतातून दिलेला फॉस्फरस हा पूर्णपणे पिकाला मिळत नाही व जमिनीत त्याचे फिक्सेशन किंवा स्थिरीकरण होते

परंतु पीएसबी या जिवाणू खताच्या वापरामुळे या खतातील मित्र सूक्ष्मजीव जमिनीत फिक्स झालेला स्फुरद बऱ्याच प्रमाणात विरघळून पिकाला मिळवून देण्याचे कार्य करतात त्यामुळे स्फुरदयुक्त खताच्या कार्यक्षमतेत वृद्धि होते व सहाजिकच पीक उत्पादनात सुद्धा वाढ होते.

(४) पीएसबी हे जिवाणू खत कोणत्या पिकात वापरले जाऊ शकते?

पीएसबी या जिवाणू खताचा वापर सोयाबीन तूर उडीद मुग कपाशी, ज्वारी हळद हरभरा गहू ,मका याशिवाय शास्त्रज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली विविध भाजीपाला पिके व फळपिके यामध्ये शास्त्रीय शिफारशीनुसार तज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली केला जाऊ शकतो.

(६) पीएसबी हे जिवाणू खत विविध पिकांमध्ये कोणकोणत्या पद्धतीने वापरता येते?

शेतकरी बंधुंनो पीएसबी या जिवाणू खताचा वापर बीजे प्रक्रियेद्वारे, शेणखतामध्ये एकत्र मिसळून जमिनीत किंवा योग्य प्रमाणात सेंद्रिय खत उपलब्ध असणाऱ्या जमिनीत द्रवरूप पीएसबी या जिवाणू खताचा वापर फळ भाजीपाला व हळदीसारख्या पिकात ठिबक सिंचनाद्वारे ,तसेच रोपाच्या मुळावर अंतरक्षिकरण पद्धतीने गरजेनुसार शिफारशीप्रमाणे तज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली केला जाऊ शकतो.

(७) , हरभरा,गहू , करडई यासारख्या महत्त्वाच्या रबी पिकात पीएसबी या जिवाणू खताचा वापर बीज प्रक्रियेद्वारे कसा करावा?

हरभरा व इतर वर निर्देशीत पिकात अडीचशे ग्रॅम पीएसबी प्रति दहा किलो बियाण्यास या प्रमाणात पेरणीपूर्वी बीजप्रक्रिया करावी. द्रवरूप स्वरूपात पीएसबी उपलब्ध असल्यास 250 मिली पीएसबी प्रति 30 किलो हरभरा बियाण्यास म्हणजेच आठ ते दहा मिली द्रवरूप पीएसबी प्रति किलो बियाण्यास या प्रमाणात पेरणीपूर्वी बीजप्रक्रिया करावी. बीज प्रक्रिया करताना 30 किलो हरभरा पातळ ताडपत्रीवर पसरून त्यावर 250 मिली पीएसबी या द्रवरूप जिवाणू खताचा शिडकावा द्यावा आणि आवश्यक वाटल्यास थोड्याशा गुळाच्या पाण्याचा शिडकावा द्यावा. बियाणे ओले गच करू नये हाताने बियाणाला चोळू नये सावलीत 15 ते 20 मिनिटे वाळवावे व नंतर पेरून घालावे. फार पूर्वी बीजप्रक्रिया करून बियाणे ठेवू नये व बीज प्रक्रिया केल्यानंतर शक्य तितक्या लवकर पेरणी करावी.

(८) पीएसबी या जिवाणू खताचा वापर करताना घ्यावयाची काळजी

(a) पीएसबी किंवा इतर कोणतीही जिवाणूसंवर्धक घरी आल्यानंतर त्याचा वापर शक्य तितक्या लवकर करावा आणि घरी आणल्यानंतर जिवाणू संवर्धके थंड आणि कोरड्या जागी साठवावी

(b) पीएसबी किंवा इतर जिवाणूसंवर्धकाची बीजप्रक्रिया करताना रासायनिक बुरशीनाशकाची पण बीज प्रक्रिया करायची असेल तर रासायनिक बुरशीनाशकाची बीजप्रक्रिया प्रथम करावी व नंतर पीएसबी जिवाणूसंवर्धकाची प्रक्रिया करावी. रायझोबियम या जिवाणूसंवर्धकका बरोबर पीएसबी या जिवाणू खताची मिश्रण करून बीजप्रक्रिया करता येते.

रासायनिक बुरशीनाशकाची बीजप्रक्रिया केल्यास पीएसबी जिवाणू संवर्धकाची बीजप्रक्रिया चे प्रमाण शिफारशीपेक्षा दीडपट ठेवावे.

(c) कोणत्याही रासायनिक खतांबरोबर पीएसबी किंवा इतर जिवाणूसंवर्धन मिसळू नये.

(d) पीएसबी किंवा इतर जिवाणूसंवर्धक घरी आणल्यानंतर शक्य तितक्या लवकर वापरावीत तसेच बीज प्रक्रिया केल्यानंतर सावलीत हे बियाणे वाळवून ताबडतोब पेरणी करावी. 

राजेश डवरे कीटक शास्त्रज्ञ कृषी विज्ञान केंद्र करडा वाशिम.