जिवंत खाद्याचा उपयोग केल्यास शोभिवंत मत्स्यसंवर्धनाचा उत्पादन खर्च कमी होतो. रोग प्रतिकारशक्तीमध्ये वाढ झाल्यामुळे माशांना होणाऱ्या रोगाचे प्रमाण कमी होते. माशांच्या जीवनक्रमाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यात योग्य जिवंत खाद्य उपलब्ध करून दिल्यास माशांची जास्तीत जास्त वाढ होते. जिवंत खाद्य माशांद्वारे सहज टिपले जाते. जिवंत खाद्य तयार करणे आर्थिकदृष्ट्या व्यवहार्य आहे. जिवंत खाद्य शोभिवंत माशांचे रंग म्हणजे कलर पिगमेंटेशन व माशांची परिपक्वता वाढवितात. माशांमधील मरतुकीचा दर कमी होतो.

जगणुकीचे प्रमाण आणि सर्वांगीण गुणवत्ता वाढते. जिवंत खाद्य म्हणजे सहज पचण्याजोगा प्रथिनयुक्त आहार आहे. जिवंत खाद्य शोभिवंत माशांना विविध टप्प्यांसाठी आवश्यक जीवनसत्वे, अमिनो ॲसिड आणि खनिजे यासारखी सर्व पोषक तत्त्वे प्रदान करतात.

शोभिवंत मत्स्यपालनाचे यश जिवंत खाद्याच्या उपलब्धतेवर अवलंबून असते, कारण त्याचा परिणाम मत्स्यबीज संगोपन तसेच प्रजननासाठी म्हणजेच प्रजननक्षम माशांना उत्तेजित करण्यासाठी होत असतो. चांगले उत्पादन मिळण्यासाठी सर्व माशांना योग्य प्रकारचा पुरेसा आहार दिला पाहिजे. माशांना खाद्य हे त्यांच्या आवडीनुसार व आकारानुसार दिले पाहिजे. खाद्याद्वारे माशांना आवश्यक प्रथिने, चरबी व कर्बोदके मिळतात.

घरच्या घरी माश्यांसाठी बनवू शकणारे जिवंत खाद्य:

इन्फ्युसोरिया (INFUSORIA)

इन्फ्युसोरिया सूक्ष्म आणि एकल कोशिका असलेल्या प्राणी आहे. आकाराने लहान असण्यासोबतच, ते मऊ शरीराचे आणि पौष्टिकतेने खूप समृद्ध आहेत आणि म्हणूनच, शोभिवंत माशांच्या पिलांना सुरुवातीच्या टप्प्यासाठी आदर्श आहार म्हणून काम करतात.

माशांच्या पिलांना विकासाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात, इन्फुसोरिया किंवा लहान सजीव अपरिहार्य असतात. पॅरामेसियम आणि स्टायलोनीचिया हे गोड्या पाण्यातील इन्फुसोरियाचे सर्वात सामान्य प्रकार आहेत तर फॅब्रिआ आणि युप्लोट्स हे सागरी आहेत. गोड्या पाण्यातील इन्फ्युसोरिया तयार करण्यासाठी, केळीच्या सालीचा वापर सामान्यतः माध्यम म्हणून केला जातो कारण ते जीवांच्या वाढीस उत्तेजन देतात.

इन्फ्युसोरिया तयार करण्याची पद्धत:

१. केळीच्या साली वापरून इन्फ्युसोरिया संवर्धन: केळीच्या साली वापरून इन्फ्युसोरिया संवर्धन करण्यासाठी क्लोरीनयुक्त फिल्टर केलेल्या ५० ली पाण्याने भरलेले काचेचे भांडे किंवा मत्स्यालय घ्या आणि त्यात २ ते ३ केळीच्या साली घाला. डास किंवा मच्छर यांचा प्रवेश टाळण्यासाठी काचेचे भांडे कापडाने झाकून ठेवा. काचेचे भांडे थंड ठिकाणी ठेवा जेथे नैसर्गिक पसरलेला प्रकाश उपलब्ध असेल.

२ ते ३ दिवसांनी पाणी दुधाळ होईल आणि दुर्गंधी देखील सोडेल. हे केळीच्या सालीचा क्षय होण्यास कारणीभूत असलेल्या मोठ्या प्रमाणात बॅक्टेरियाच्या वाढीमुळे होते. नंतर पाण्याच्या पृष्ठभागावर एक थर तयार होते. सुमारे ४ ते ५ दिवसात, पाणी स्वच्छ होईल, हलक्या पिवळसर रंग पारदर्शक होईल. हे हवेत तरंगणारे इन्फ्युसोरियाचे बीजाणू जे पाण्याच्या पृष्ठभागावर स्थिरावले आहेत ते फुटतात आणि विघटित होतात.

माशांच्या सुरुवातीच्या अवस्थेला अन्न देण्यासाठी हा इन्फुसोरिया आता तयार आहे. एकदा इन्फ्युसोरिया संवर्धन शिखर घनतेपर्यंत पोहोचली की, त्याचे संकलन करणे आवश्यक आहे, नाही तर, जागेच्या अभावामुळे आणि ऑक्सिजनच्या कमतरतेमुळे घनता अचानक कमी होईल. ५०% संकलन केल्यानंतर दुधाचे २ ते ३ थेंब घाला आणि पुन्हा काचेच्या भांड्यात नवीन पाणी भरा. त्यात नवीन इन्फ्युसोरिया तयार होईल आणि असे हे संवर्धन आठवडाभर टिकेल.

२.लेट्यूस पाने वापरून इन्फ्युसोरिया संवर्धन

लेट्यूस पाने वापरून इन्फ्युसोरिया संवर्धन करण्यासाठी ५० लिटर क्षमता काचेचे मत्स्यालय घ्या. त्यात क्लोरीनयुक्त फिल्टर केलेल्या उकळत्या ५० ली पाण्याने भरुन घ्या आणि त्यात लहान आकाराच्या लेट्यूस पाने कापून टाका. उकळत्या पाण्याने लेट्यूस ची पाने सडण्यास मदत होते. नंतर ते मत्स्यालय एका मलई कापडाने झाकून ठेवा.

हवा आणि नैसर्गिक प्रकाश उपलब्ध असलेल्या थंड ठिकाणी भांड ठेवा. २ ते ३ दिवसांनी हे मिश्रण दुधा सारखे दिसू लागते आणि दुर्गंधीही बाहेर टाकतो. माशांच्या सुरुवातीच्या अवस्थेला अन्न देण्यासाठी हा इन्फुसोरिया आता तयार आहे. संवर्धन टाकीत लाखो जीवाणू वाढू लागतात आणि या वाढलेल्या जिवाणूंमुळे हा वास टाकीतून बाहेर येतो. बारीक जाळीचे कापड वापरून इन्फोसोरिया गोळा करता येतो.

 

३. गवताचा काढ्या वापरून इन्फ्युसोरिया संवर्धन

गवताचा काढ्या वापरून इन्फ्युसोरिया संवर्धन करण्यासाठी ५० लिटर क्षमता काचेचे मत्स्यालय घ्या. त्यात ५० लिटर पाण्याने भरुन घ्या. वाळलेल्या गवताची काढ्या घ्या आणि लहान आकाराचे तुकडे करून उकळत्या पाण्यात टाका आणि पाणी थंड केल्यानंतर उर्वरित पाणी इन्फुसोरिया संवर्धन टाकीत (मत्स्यालय) टाका. नंतर ते एका कापडाने टाकी झाकून ठेवा.

हवा आणि नैसर्गिक प्रकाश उपलब्ध असलेल्या थंड ठिकाणी टाकी ठेवा. २ ते ३ दिवसांनंतर पाणी दुधाळ रंगाचे होईल आणि दुर्गंधीही बाहेर काढेल. ही दुर्गंधी पाण्यात जीवाणूची वाढ झाल्यामुळे संवर्धनटाकी मध्ये निर्माण होते . बारीक जाळीचे कापड वापरून इन्फोसोरिया गोळा करता येतो.

गवताचा काढ्या वापरून संवर्धन

जिवंत खाद्याचे फायदे

1. मस्य संगोपनाच्या विविध टप्प्यांवर मासे पोषणासाठी जिवंत खाद्य महत्त्वाचे आहे.
2. इन्फुसोरिया ही एक सोपी आणि फायदेशीर सांस्कृतिक प्रक्रिया आहे जी मत्स्यपालन क्षेत्रातील मासे उत्पादन सुधारण्यासाठी लक्षणीय आहे.
3. हे सागरी आणि गोड्या पाण्यातील मत्स्यसंवर्धनात मास्याच्या सुरवातिच्या टप्यात (larvae) लार्वा खाद्य म्हणून देखील वापरले जाते.
4. इन्फुसोरिया संवर्धनाला गुंतागुंतीच्या रचनांची आवश्यकता नाही ज्यामुळे ते लहान मोठ्या उबवणी केंद्रा मध्ये तयार करणे सोपे आहे.

विजय शिवाजीराव आव्हाड, विद्यार्थी, मो. न. ८६०५००६१२८
जयंता टिपले, सहाय्यक प्राध्यापक (अतिथी व्याख्याता),
जलीय प्राणी आरोग्य व्यवस्थापन विभाग, मो. न. ८७९३४७२९९४.
मत्स्य विज्ञान महाविद्यालय, उदगीर, जि. लातूर. महाराष्ट्र.