खरीप पिकांचे नियोजन कसे कराल ?

खरीप पिक नियोजन

प्रमुख खरीप पिकांचे पूर्व नियोजन कसे करावे व पिकांचे संकरित व सुधारित वाण याविषयी माहिती खालीलप्रमाणे आहे.

पीक व्यवस्थापन करतांना खालील मुद्यांचा अवलंब करावा.
मृद व जलसंधारण करण्याकरिता बांध बंदिस्ती, ओघळ व नाल्याचे उपचाराची निगराणी व दुरुस्ती पावसाळ्यापूर्वीच करण्यात यावी.
जमीन व पाऊसमानानुसार पीक पद्धती निवडावी.
मध्यम ते भारी जमीनीत कापूस, तुर, खरीप ज्वारी व सोयाबीन सारखी पिके घ्यावीत.
मध्यम जमिनीत सूर्यफुल, तुर, बाजरी, सोयाबीन, ज्वारी सारखी पिके घ्यावीत.
हलक्या जमिनीत बाजरी, कुलथी, तीळ, कारळ, एरंडी यासारखी पिके घ्यावीत.
पेरणी योग्य पाऊस होताच (७५ ते १०० मि. मी.) पिकांची पेरणी करावी.
धुळ पेरणी करिता २५ टक्के क्षेत्रावर ज्वारी, मुग/उडीद सारख्या पिकाची निवड करावी.
आंतरपिक पध्दतीमध्ये सं.ज्वारी+तुर (४:२), बाजरी+तुर (३.३), सोयाबीन+तुर (४:२), कापूस+उडिद/सोयाबीन (१:१) पीक पध्दतीचा अवलंब करावा.
आवश्यकतेनुसार आपत्कालीन पीक नियाजन करावे.
लवकर येणाऱ्या वाणांची निवड करावी, बियाण्याचे योग्य प्रमाण ठेवावे व बीज प्रक्रिया करावी.
झाडांची योग्य संख्या ठेवावी. त्याकरीता दोन ओळीतील व दोन झाडात योग्य अंतर ठेवावे.
पेरणी पूर्व मशागत, आंतरमशागत, एकात्मिक अन्नद्रव्ये व्यवस्थापन, एकात्मिक तण नियंत्रण व पीक संरक्षणाबरोबर, शेत पातळीवर जलसंधारणाकरीता परिस्थितीनुरुप योग्य मुलस्थानी जलसंधारण पध्दतीचा अवलंब करावा.
अन्नद्रव्यांचे एकात्मिक व्यवस्थापन करावे व एकात्मिक कीड व रोग नियंत्रण करावे.
अतिवृष्टी दरम्यान शेतात साचलेले पाणी लवकरात लवकर शेताबाहेर काढण्यात यावे.

पिकांचे सुधारित आणि संकरित वाण

अ.क्र	वाण	पीक तयार होण्यास लागणारा कालावधी (दिवस)		हेक्टरी उत्पादन (क्विंटल)	प्रमुख वैशिष्टये
सोयाबीन: अ) अति लवकर येणारा
१	परभणी सोना (एमएयुएस -४७)	८०-८५		२०-२५	झाडावर पिंगट लव असून पक्वतेनंतर शेंगाचा रंग गडद तपकिरी होतो. संकरित कापूस, ज्वारी आणि तुरीमध्ये आंतरपिकास योग्य, पक्वतेनंतर लवकरात लवकर काढणी करावी. पक्वतेनंतर शेंगा फुटण्यास बळी पडतो.
ब) लवकर येणारा
२	जवाहर (जेएस ३३५)	९५-९८		२८-३०	फुलांचा रंग जांभळा असून दाणा मध्यम आकाराचा असतो. पक्वतेनंतर ५-७ दिवस शेंगा न फुटता शेतात उभा राहू शकतो. आंतरपिकास योग्य.
३	समृध्दी (एमएयुएस ७१)	९३-९६		२८-३०	फुलांचा रंग जांभळा असून दाणा टपोरा आहे. पक्वतेनंतर १०-१२ दिवस शेंगा न फुटता शेतात उभा राहू शकतो. आंतरपिकास योग्य.
४	शक्ती (एमएयुएस ८१)	९७-९८		२५-३०	फुलांचा रंग जांभळा असून दाणा टपोरा आहे. पक्वतेनंतर १०-१२ दिवस शेंगा न फुटता शेतात उभा राहू शकतो. आंतरपिकास योग्य.
५	एमएयुएस १५८	९५-९८		२६-३१	फुलांचा रंग जांभळा असून दाणा टपोरा आहे. पक्वतेनंतर १०-१२ दिवस शेंगा फुटत नाही. खोडमाशीसाठी सहनशिल, आंतरपिकास योग्य.
क) मध्यम उशिरा येणारे
६	प्रसाद (एमएयुएस ३२)	१०५-११०		२५-३०	फुलांचा रंग जांभळा असून दाणा टपोरा गुलाबी आहे. पीक पक्वतेनंतर १२-१५ दिवस शेंगा न फुटता उभा राहू शकतो. आणि शेंगाचा रंग गडद तपकिरी होतो. उशिरा येणाऱ्या तुरीमध्ये (१६०-१७० दिवस) आंतरपिकास योग्य.
७	प्रतिकार (एमएयुएस ६१)	९५-११०		२५-३०	फुलांचा रंग जांभळा असून दाणा टपोरा आहे. पक्वतेनंतर शेंगाचा रंग बदामी होतो. पक्वतेनंतर ८-१० दिवस शेंगा न फुटता शेतात उभा राहू शकतो. उशिरा येणाऱ्या तुरीमध्ये (१६०-१७० दिवस) आंतरपिकास योग्य.
८	प्रतिष्ठा (एमएयुएस-६१-२)	१००-११०		२५-३०	फुलांचा रंग लालसर असून लव तपकिरी रंगाचे आहे व दाणा टपोरा आहे. पक्वतेनंतर ८-१० दिवस शेंगा न फुटता शेतात उभा राहू शकतो. तांबेरा रोगास मध्यम प्रतिबंधक, आंतरपिकास योग्य.
९	एमएयुएस-१६२	१००-१०३		२८-३०	यंत्राव्दारे काढणीस उपयुक्त. तसेच शारीरीक पक्वतेनंतर १०-१२ दिवस शेंगा फुटत नाही.
कडधान्य: अ) तूर
१	बदनापूर-२	१६०-१६५		१०-११	मध्यम मुदतीचा, पांढरा दाणा असलेला, अंतर पिकासाठी योग्य.
२	बीएसएमआर-७३६	१७५-१८०		१५-१६	या वाणाच्या दाण्याचा रंग लाल असून मर आणि वंध्यत्व रोगास प्रतिकारक. सोयाबीन व उडीद अंतर पिकासाठी योग्य.
३	बीएसएमआर-८५३ (वैशाली)	१७०-१७५		१५-१६	मध्यम कालावधीचा, पांढरा दाणा असलेला, मर आणि रोग प्रतिकारक. फुलाचा रंग लाल व सोयाबीन व उडीद अंतर पिकासाठी योग्य. खते व पाण्यास योग्य प्रतिसाद.
४	बीडीएन- ७०८ (अमोल)	२००-२१०		१६-१८	मध्यम कालावधीचा, लाल रंगाचा दाणा असून कमी पावसाच्या प्रदेशासाठी योग्य, मर रोग प्रतिकारक.
५	आयसीपीएल-८७११९(आशा)	२००-२१०		१०-१२	उशिरा तयार होणारा, मर आणि वंध्यत्व रोगास प्रतिकारक, दाण्याचा रंग लाल.
६	बीडीएन- ७११	१५०-१६०		१६-१८	कमी कालावधीत तयार होणारा वाण, मर व वांझ प्रतिबंधक.
ब) मूग
१	बीएम -४	६०-६५		१०-१२	हा वाण विषाणूजन्य व भुरी रोगास प्रतिबंधक आहे. दाणे हिरवे, मध्यम.
२	कोपरगाव	६०-६५		९-१०	दाणे टपोरे, हिरवे, चमकदार, भुरी रोगास बळी पडतो.
३	बीपीएमआर- १४५	६५-७०		१०-१२	दाणे हिरवे, चमकदार, टपोरे, भुरी रोगप्रतिकारक. खरीप व उन्हाळी हंगामात चांगला येतो.
४	बीएम -२००२-०१	६५-७०		१०-१२	एकाच वेळी काढणीस येणारा, टपोरे दाणे.
५	बीएम-२००३-०२	६५-७०		१२-१४	एकाच वेळी काढणीस येणारा, भूरीरोग प्रतिबंधक, टपोरा चमकदार.
क) उडीद
१	बीडीयु- १	७०-७५		११-१२	दाणे टपोरे, भुरी रोग प्रतिकारक, शेंग काळी चोपडी.
२	टीएयु- १	७०-७५		१०-१२	दाण्याचा आकार मध्यम, भुरी रोग प्रतिकारक, शेंग काळी चोपडी.
ड) चवळी
१	सी- १५२	९५-१००		१०-११	दाणा बारीक व लाल.
खरीप ज्वारी: अ) संकरित वाण
१	सीएसएच-१४	११०-११५		३६-३८	हलक्या ते मध्यम जमिनीसाठी योग्य. कमी पावसाच्या भागासाठी शिफारस केलेला, लवकर येणारा संकरीत वाण, दाणा टपोरा व दाण्याची प्रत उत्तम, ताटांची उंची मध्यम व कडबा मध्यम प्रतीचा.
२	सीएसएच-१६	११०-१२०		४०-४२	मध्यम ते भारी जमिनीस आणि हमखास पर्जन्यमान असणाऱ्या भागासाठी योग्य. पावसात सापडल्यास दाणे काळे पडत नाहीत.
३	परभणी साईनाथ	११५-१२०		४२-४५	दुहेरी उपयुक्त संकरित वाण,बुरशी रोगास प्रतिकराक्षम, कडब्याचे उत्पादन ११०-११५ क्वि./हे. उंच वाढणारे, ज्वारी आणि कडब्याची प्रत चांगली.
ब) सुधारीत वाण
१	पीव्हीके-४०० (एसपीव्ही- ९६०)	११५-१२०		३४-४०	मध्यम ते भारी जमीन. हमखास पर्जन्यमान असणाऱ्या भागासाठी योग्य वाढणारी बुरशीसाठी रोग प्रतिबंधक, साखरेचे प्रमाण जास्त असलेल्या समुहात मोडते. (१८ टक्के टी.एस.एस.) कडब्याची प्रत उत्तम, दाणा पांढरा टपोरा आणि शंखाकृती.
२	सीएसव्ही-१५ (एसपीव्ही-९४६)	११०-११५		३५-४०	दाणे आणि कडबा (कडबा ११०-१२० क्विंटल/हेक्टर) यांचे अधिक उत्पादन देणारा वाण. उंच वाढणारा व भाकरीची प्रत उत्तम.
३	पीव्हीके-८०१ (१३३३) (परभणी श्वेता)	११५-१२०		४०-५०	मध्यम ते भारी जमिनीस योग्य, हा वाण संकरित वाणासारखा दिसतो. पावसात सापडल्यास इतर वाणाच्या तुलनेने या वाणाचे दाणे कमी काळे पडतात. उंची (६-७ फुट) संकरित वाणाइतकी असल्यामुळे प्रतिकुल परिस्थितीत सुध्दा जमिनीवर लोळत नाही. सर्व खरीप वाणापेक्षा भाकरीची प्रत चांगली, कडबा चवदार, पौष्टिक व पचण्यास सुलभ, सरळ वाण असल्यामुळे शेतकरी स्वतःचे बियाणे स्वतः पुन्हा वापरु शकतो.
४	पीव्हीके-८०९	११५-१२०		४०-४५	मध्य ते भारी जमिनीस योग्य. अधिक दाणे आणि कडबा उत्पादन दुहेरी उपयुक्त वाण. काळया बुरशीस प्रतिकारक्षम. भाकरीची व कडब्याची प्रत उत्तम.
बाजरी: अ) संकरित वाण
१	जीएचबी-५५८		७५-८०	३०-३५	उंची (१८०-१८५) से.मी. फुटव्याची संख्या ३ ते ५, कणसाची लांबी २२-२५ सेंमी. दाणा टपोरा एक हजार दाण्याचे वजन (१२ ग्रॅम), कडब्याचे उत्पन्न ५०-५५ क्वि./हे. उन्हाळयासाठी उपयुक्त वाण.
२	सबुरी		८५-९०	३०-३५	कडब्याचे उत्पन्न ४०-४५ क्वि./हे. फुटवे २-३, उंची १७०-२०० सेंमी. हा वाण मध्यम ते भारी जमिनीस योग्य.
३	श्रध्दा		७५-८०	२५-३०	कडब्याचे उत्पन्न ४०-४५ क्वि./हे. फुटवे २-३, उंची १८०-१९० सेंमी. हलक्या व मध्यम जमिनीस्तव कमी मध्यम पावसासाठी योग्य वाण.
४	एएचबी-१६६६		७५-८०	३०-३५	या वाणाने प्रचलित संकर वाण सबुरीपेक्षा १५-२० टक्के दाण्याचे व २० टक्के कडब्याचे अधिक उत्पन्न दिलेले आहे. यापासून दाण्याचे उत्पन्न ३०-३५ क्विं/हे. व कडब्याचे ५०-६० क्वि./हे. गोसावी रोगास प्रतिकारक आहे.
५	शांती		८५-९०	२५-२६	कडब्याचे उत्पन्न ४०-४५ क्वि./हे. उंची १४५-१९० सेंमी. हा वाण गोसावी रोगास प्रतिकारक असून दाण्याचा रंग राखी, कणीस घट्ट, दाणे टपोरे, महाराष्ट्रातील अवर्षण भागासाठी प्रसारीत.
६	पीकेव्ही-राज		८०-८५	२८-३०	कडब्याचे उत्पन्न ५०-५५ क्वि./हे., हजार दाण्याचे वजन १२.० ग्रॅ. असून रोगास प्रतिकारक.
ब) सुधारित वाण
१	आयसीटीपी	८५-९०		२२-२५	(धान्य) ४०-४२ (कडबा) २ ते ३ फुटवे, लोळत नाही, मध्यम उंचीचा (१८०-१८५ सेंमी), कणसाची लांबी २०-२२ सेंमी, दाणा टपोरा (एक हजार दाण्याचे वजन ११-१२ ग्रॅ) दाण्याचा रंग करडा, कडब्याचे उत्पन्न ४० क्वि./हे.
२	एआयएमपी-९२९०१ (समृध्दी)	८५-९०		२०-२५	कडब्याचे उत्पन्न ३५-४० क्वि./हे., दाण्याचा रंग हिरवा व टपोरा, भाकरीची गुणवत्ता उत्तम. गोसावी रोगप्रतिकारक व अवर्षण प्रवण क्षेत्रासाठी योग्य.
३	पीपीसी-6 (परभणी संपदा)	८५-९०		२५-३०	कडब्याचे उत्पन्न ४०-४५ क्वि./हे.,भाकरीची गुणवत्ता उत्तम. फुटवे २-२.५, गोसावी रोगप्रतिकारक व अवर्षण प्रवण क्षेत्रासाठी योग्य.
४	एबीपीसी-४-३	८०-८५		२७-३०	कडब्याचे उत्पन्न २७-३० क्वि./हे., गोसावी रोगप्रतिकारक असून दाण्याचा रंग किंचित हिरवा आहे.
पेरसाळ
१	अंबिका	११०-११५		१७-२०	पाण्याचा ताण सहन करण्याची क्षमता चांगली, फुटवे जास्त आणि एकाच वेळी पक्व होतात. करपा रोगास कमी प्रमाणात बळी पडतो. कोरडवाहूसाठी योग्य.
२	तेरणा (एमएयु-९)	१००-१०२		१९-२२	वाणाची उत्पादन क्षमता अंबिका या वाणापेक्षा अधिक असून हा वाण अंबिकापेक्षा १० ते १२ दिवस लवकर तयार होतो. तांदुळाची प्रत उत्तम असून करपा रोगास कमी प्रमाणात बळी पडतो. कोरडवाहूसाठी योग्य.
३	प्रभावती (परभणी-१)	११५-१२०		३५-४०	मध्यम बुटका वाण. फुटवे प्रमाण चांगले. जमिनीवर लोळत नाही. दाणा मध्यम आणि सुवासिक. भारी काळया जमिनीत बागायतीसाठी योग्य, लोह कमतरता सहन करतो. पाणी व खतास उत्तम प्रतिसाद.
४	सुगंधा	११०-११५		३९-४४	बुटका वाण, ओलिसात उत्तम प्रतिसाद, दाणे सुवासिक व लांबट आकाराचे, करपा रोगास बळी पडत नाही.
५	पराग	१०५-११०		४०-४२	मध्यम बुटका वाण, तांदळाची प्रत उत्तम, असून लोहद्रव्य कमतरतेस बळी पडत नाही. हा वाण प्रभावती व बासमती-३७० या संकरापासून पेशीसंवर्धनाचे तंत्र वापरुन तयार करण्यात आला आहे.
६	परभणी अविष्कार	११२-११५		३६-३९	मध्यम बुटका वाण, लोहद्रव्य कमतरतेस बळी पडत नाही. तांदूळ सुवासिक असून तांदळाची लांबी पराग व सुगंधी वाणापेक्षा जास्त आहे. बागायतीस उत्तम प्रतिसाद.
७	टीजेपी-४८	११०-११५		२२-२४	मध्यम बुटका, सुवासिक, न लोळणारा वाण.
कापूस: अ) देशी वाण
१	परभणी तुराब (पीए-२५५)	११०-११५		२२-२४	हा वाण सर्वसामान्य शेतक-यांना परवडणारा असून कमी खर्चात अधिक उत्पादन देणारा धाग्याची लांबी २७-२८ मिमी. व रुईचा उतारा ३८ टक्के असून सुताचा नंबर ३५-४० एस आहे.
२	विनायक (पीए-४०२)	१५०-१६०		१६-१८	बोंडाचे वजन २.५ ते ३ ग्रॅ. धाग्याची लांबी २५ ते २६ मिमी. सुताचा नंबर ४० एस असून रुईचा उतारा ३८ टक्के आहे. हा वाण दहिया रोगास प्रतिकारक्षम आहे.
३	पीए-०८	१६०-१७०		१७-१८	पीए-२२५ व पीए-४०२ पेक्षा १६ टक्के अधिक उत्पादन, तंतुविरहित सरकी, मध्यम बुटका वाण. किड रोगास सहनशील
ब) अमेरिकन वाण
१	रेणूका (एनएच ४५२)		१६०-१७०	१०-१२	हा अमेरिकन सरळ वाण बहुगुणी असून रोग व किडीस कमी बळी पडतो. रूईचा उतारा ४० टक्के असून पाण्याचा ताण सहन करण्याची क्षमता या वाणात आहे.
२	एनएच. ५४५		१६५-१७०	१२-१५	हा वाण रेणूकापेक्षा अधिक उत्पादन देणारा असून रुईचे उत्पादन २० टक्के जास्त आहे. रोग व किडीस प्रतिकारक्षम
३	यमुना (पीएच ३४८)		१६५-१७०	१६-१७	या वाणाचे एनएच-५४५ पेक्षा १५ टक्के उत्पन्न जास्त आहे. धाग्याची लांबी २७-२८ मिमी. असून रुईचा उतारा ३८ टक्के आहे. या वाणाची वैशिष्टये म्हणजे झाडाची वाढ उभट असून झाळ विरळ आहे. त्यामुळे हा वाण रोगराईस कमी प्रमाणात बळी पडतो व बोंडे चांगली पक्व होतात. या वाणाच्या बोंडाचे वनज ३.५ ग्रॅम असून बोंडे चांगली फुटतात त्यामुळे कपाशी वेचणीस सुलभ होते.
क) अमेरिकन संकरित वाण
१	एनएचएच-४४	१६०-१७०		१९-२२	संकर-४ पेक्षा उत्पादन सरस, लवकर तयार होत असल्याने गहू किंवा भुईमुगासारखे दुबार पीक घेता येते. धाग्याची लांबी मध्यम (२४-२५ मिमी.) रस शोषण करणा-या किडींना प्रतिबंधक, बागायती आणि कोरडवाहूसाठी उपयुक्त, विविध हवामानात उत्पादनात स्थैर्य व पुनर्बहाराची क्षमता.
२	गंगा (पी.एच.एच. ३१६)	१६०-१७०		१७-१८	एनएचएच-४४ पेक्षा १५ टक्के उत्पादन जास्त, धाग्याची लांबी एनएचएच-४४ पेक्षा ३ मिमी. ने आणि रुईचा उतारा ४ टक्के जास्त. मर रोगास प्रतिबंधक, झाडाची वाढ उभट व बोंडाचा आकार मोठा.

लेखक:
प्रा. अपेक्षा कसबे (शास्त्रज्ञ, कृषिविद्या)
प्रा. सचिन सुर्यवंशी (वरिष्ठ शास्त्रज्ञ व प्रमुख)
कृषी विज्ञान केंद्र, तुळजापूर
02471-243275

English Summary: How to plan kharif crops ?
Published on: 30 June 2018, 01:29 IST