गवार डिंक हे क्लस्टर बीनच्या बीजकोषापासून प्रक्रिया केलेले नवीन कृषी रसायन आहे. गवार डिंक पावडरच्या स्वरूपात अन्न, औषधी, कागद, कापड, स्फोटक, तेल विहीर खोदणे आणि सौंदर्यप्रसाधने उद्योगात ते मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. पाण्याच्या रेणूसह हायड्रोजन विलीन तयार करण्याच्या क्षमतेमुळे गवार डिंकाचा औद्योगिक वापर शक्य आहे. अशा प्रकारे, ते मुख्यतः जाडसर स्थिरीकारक म्हणून वापरले जाते. मधुमेह, आतड्याची हालचाल, हृदयविकार आणि कोलन कर्करोग यांसारख्या आरोग्याच्या अनेक समस्यांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी देखील हे फायदेशीर आहे.
परिचय :
गवार डिंक हे लेग्युमिनोसे कुटुंबातील सदस्य असलेल्या (Cyamopsis tetragonoloba) या दुष्काळ सहन करणाऱ्या वनस्पतीच्या बियांपासून तयार केले जाते गवार बीन, गवार डिंक पीठ आणि गॅलेक्टोमनन अपूर्णांकासाठी वैज्ञानिक साहित्यात वापरलेली सामान्य नावे अनुक्रमे भारतीय क्लस्टर बीन, गवार आहेत. या वनस्पतीच्या उत्पत्तीबाबत सर्वसाधारण एकमताचा अभाव आहे. नंतरची प्रजाती मूळतः आफ्रिकेतून दक्षिण आशियाई उपखंडात अरब व्यापाऱ्यांनी ९ व्या ते १३ व्या शतकाच्या दरम्यान घोड्यांसाठी चारा म्हणून नेली होती.
मानव आणि प्राणी दोघांसाठी गवार डिंक हा उद्योग युनायटेड स्टेट्समध्ये १९४० आणि १९५० च्या दशकात विकसित झाला. पहिल्या महायुद्धापूर्वी युनायटेड स्टेट्समध्ये गवार प्रामुख्याने हिरवे खत म्हणून आणले गेले होते परंतु १९४३ पर्यंत औद्योगिक वापरात वापरले जात नव्हते आणि कदाचित ते मर्यादित प्रमाणात अभ्यासण्याचे मुख्य कारण असावे.
त्या वेळी, कागद आणि कापड उद्योगांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरल्या जाणाऱ्या आणि युरोप आणि उत्तर आफ्रिकेतून आयात केलेल्या टोळ बीन डिंकाचा पुरवठा कमी झाला होता आणि मिळणे कठीण होते. त्यामुळे, इन्स्टिट्यूट ऑफ पेपर केमिस्ट्री, ऍपलटन, विस्कॉन्सिन आणि युनायटेड स्टेट्स डिपार्टमेंट ऑफ ऍग्रीकल्चर यांनी स्थानिक वनस्पती शोधण्याचा प्रयत्न केला जो टोळ बीन डिंकाला पर्याय देऊ शकेल.
या शोधामुळे गवार डिंकाची पुनर्तपासणी झाली आणि हा समस्येचा सर्वोत्तम उपाय असल्याचे आढळून आले. दुसऱ्या महायुद्धात अॅरिझोना विद्यापीठात व्यावसायिक विकास झाला. युद्धाच्या शेवटी व्हिस्लर (१९४८) यांनी पर्ड्यू येथे डिंकाची तपासणी केली. त्यांनी आण्विक संरचनेवर काम केले आणि, शुद्ध पॉलिसेकेराइड, गॅरनच्या गुणधर्मांचे परीक्षण करताना, त्याच्या विस्तृत औद्योगिक क्षमतेची कल्पना केली आणि उद्योगासाठी घरगुती पीक म्हणून गवार वनस्पतीच्या विकासाची शिफारस केली.
पेपर टॉवेलिंग सारख्या शीटमध्ये तात्पुरती ओले ताकद मिळविण्यासाठी डिंक हा एक मौल्यवान कागद निर्मात्याचा सहायक आहे आणि हा डिंक विविध लगद्यांना मारताना हायड्रेशन सुलभ करतो. यू.एस. कृषी विभागाच्या मृदा संवर्धन आयोगाच्या सेवांची नोंद करण्यात आली आणि परिणामी, त्यांच्या संभाव्यतेसाठी असंख्य बियांची तपासणी करण्यात आली.
गवार किंवा सायमोप्सिस टेट्रागोनोलोबस, तीन ते सहा फूट उंचीची वार्षिक दुष्काळ-प्रतिरोधक शेंगयुक्त वनस्पती, ज्याची भारतातील काही विशिष्ट भागात शतकानुशतके गुरेढोरे आणि घोड्यांना चारा म्हणून लागवड केली जात आहे, याचे सर्वात समाधानकारक परिणाम दिसून आले.
उत्पादन :
गवार डिंक हे एक जेल-फॉर्मिंग गॅलॅक्टोमनन आहे जे सायमोप्सिस टेट्रागोनोलोबसच्या बिजकोशाचा भाग दळून मिळवले जाते, प्रामुख्याने भारत आणि पाकिस्तानमध्ये शतकानुशतके उगवलेली एक शेंगायुक्त वनस्पती आहे जिथे हे सर्वात महत्वाचे पीक आहे ज्याचा वापर मानव आणि प्राण्यांसाठी अन्न म्हणून केला जात आहे.
गवार वनस्पती मूलत: सूर्य-प्रेमळ वनस्पती आहे, उच्च पर्यावरणीय तापमानाला सहन करते परंतु दंवसाठी अत्यंत संवेदनाक्षम आहे. जास्तीत जास्त वाढीसाठी झाडाला २५-३० डिग्री सेल्सिअस मातीचे तापमान आणि आदर्शपणे, विरळ परंतु नियमित पाऊस असलेले कोरडे हवामान आवश्यक आहे. गवार रोपाला लागवडीपूर्वी इष्टतम वाढीसाठी आणि पुन्हा बियाणे परिपक्व होण्यासाठी पाऊस आवश्यक आहे. वाढीच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात आणि बिया परिपक्व झाल्यानंतर जास्त ओलाव्याचा परिणाम कमी दर्जाच्या गवार बीन्समध्ये होतो.
भारत आणि पाकिस्तानच्या उत्तरेकडील भागात मान्सूनच्या पावसाची पद्धत सामान्यतः गवारसाठी आदर्श वाढणारी परिस्थिती प्रदान करते. जगातील जवळपास ९० % गवार भारत आणि पाकिस्तानमध्ये पिकते. वाढीच्या आणि परिपक्वतेच्या विशिष्ट वेळी योग्य प्रमाणात पावसाची अनोखी आवश्यकता हे पीक मुख्यत्वे वार्षिक पर्जन्यमानावर अवलंबून असते आणि गवारचा पुरवठा आणि किंमतींमध्ये अधूनमधून मोठ्या प्रमाणात बदल घडवून आणतात.
दक्षिण गोलार्धात ब्राझील, ऑस्ट्रेलिया, दक्षिण आफ्रिका आणि टेक्सास किंवा ऍरिझोना सारख्या यूएसएच्या दक्षिणेकडील भागात अर्ध-शुष्क क्षेत्रामध्ये देखील गवारची लागवड केली जाते. या देशांतील गवार बियाण्याचे एकूण उत्पादन वार्षिक १५,००० मेट्रिक टन इतके आहे. ऑस्ट्रेलियातील कृषी-हवामान परिस्थिती देखील गवारच्या लागवडीसाठी अनुकूल आहे.
ऑस्ट्रेलियामध्ये गवारच्या लागवडीला प्रोत्साहन देण्यासाठी कृषी विभाग आणि ग्रामीण औद्योगिक विकास संस्थेतर्फे प्रयत्न करण्यात आले आहेत. त्याचप्रमाणे चीन आणि थायलंडसारखे देशही गवार पिकवण्याचा प्रयत्न करत असल्याचे वृत्त आहे. त्यामुळे भविष्यात गवारवर भारत आणि पाकिस्तानची मक्तेदारी राहणार नाही.
अंबानी, बच्चन, तेंडुलकर आणि अक्षयकुमार हे पुणे जिल्ह्यातील 'या' डेअरीचे दूध पितात..!
प्रक्रिया :
गवार डिंक प्रक्रिया रोपानुसार बदलते. जेव्हा गवार बिया त्यांच्या शेंगांमधून काढल्या जातात तेव्हा ते गोलाकार आकाराचे, तपकिरी रंगाचे, आकाराने मटारच्या बियांपेक्षा लहान असतात. भाजणे, डिफरेंशियल ऍट्रिशन, चाळणे आणि पॉलिश करणे या यांत्रिक प्रक्रियेद्वारे बियाण्यांमधून व्यावसायिकरित्या डिंक काढला जातो. बिया तोडल्या जातात आणि जंतू बीजकोषापासून वेगळे केले जातात.
प्रत्येक बियापासून बीजकोषाचे दोन अर्धे भाग मिळतात आणि त्यांना अनडिहस्क्ड गवार स्प्लिट म्हणून ओळखले जाते. जेव्हा तंतुमय पदार्थाचा बारीक थर, जो भुसा बनतो, काढून टाकला जातो आणि पॉलिश करून बीजकोषाच्या अर्ध्या भागांपासून वेगळे केले जाते, तेव्हा परिष्कृत गवारचे विभाजन होते. गवार बियाण्याच्या हुल (भुसी) आणि जंतू भागांना गवार पेंड असे म्हणतात जे गवार डिंक पावडर प्रक्रियेचे मुख्य उत्पादन आहे आणि गुरांचे चारा म्हणून वापरले जाते.
परिष्कृत गवार स्प्लिट्स नंतर इच्छित अंतिम उत्पादनावर अवलंबून विविध मार्ग आणि प्रक्रिया तंत्रांद्वारे पावडरमध्ये (ज्याला गवार डिंक म्हणून ओळखले जाते) पूर्ण केले जाते. प्री-हायड्रेटेड गवार स्प्लिट्स फ्लेकर मिलमध्ये क्रश केले जातात आणि नंतर अल्ट्रा फाइन ग्राइंडरमध्ये एकसारखे हलवले जातात, जे जास्त उष्णता निर्माण न करता स्प्लिट्स दळून निघतात.
कणांच्या आकारानुसार सामग्रीची प्रतवारी करण्यासाठी बारीक केलेले साहित्य वाळवले जाते आणि पडद्यांमधून गाळले जाते. रंग, जाळीचा आकार, स्निग्धता क्षमता आणि हायड्रेशनचा दर यावर अवलंबून विविध स्तर उपलब्ध आहेत. गवार डिंकाच्या औद्योगिक प्रक्रियेमध्ये हायड्रेशन आणि फ्लेकिंग करण्यापूर्वी एक्सट्रूझन देखील समाविष्ट केले जाते.
या प्रक्रियेनंतर दळणे आणि वाळवणे पूर्ण केले जाते. एक्सट्रूजनचा समावेश केल्याने सुधारित हायड्रेशन दरासह गवार डिंक पावडर मिळते. गवार डिंक उद्योगाची उप-उत्पादने चुरी आणि कोरमा आहेत जी गुरांच्या खाद्यासाठी वापरली जातात.
अन्न पदार्थातील उपयोग:
अन्न उद्योगात, अन्न स्थिरीकरणासाठी आणि फायबर स्त्रोत म्हणून विविध खाद्य उत्पादनांमध्ये गवार डिंक एक नवीन खाद्य पदार्थ म्हणून वापरला जातो. हे उत्पादक आणि ग्राहक दोघांनाही आवडते कारण ते किफायतशीर तसेच नैसर्गिक मिश्रित आहे. हे विविध पदार्थांमध्ये जसे कि चपाती, ब्रेड, योगर्ट (दही), पास्ता, टोमॅटो केचप मिश्रित पदार्थ म्हणून वापरले जाते कारण ते विविध पदार्थांमध्ये सामान्य घटक म्हणून उपस्थित असलेल्या पाण्याचे वर्तन बदलते.
१.शीतपेये
गवार डिंकाचा वापर पेयांमध्ये घट्ट होण्यासाठी आणि चिकटपणा नियंत्रणासाठी केला जातो कारण त्याच्या अनेक अंगभूत गुणधर्मांमुळे. गवार डिंकाचा महत्त्वाचा गुणधर्म म्हणजे शीतपेयांमध्ये असलेल्या कमी पी.एच स्थितीत तो खराब होण्यास प्रतिकार असतो. गवार डिंक थंड पाण्यात विरघळणारा असतो ज्यामुळे शीतपेय प्रक्रिया संयंत्रांमध्ये वापरणे सोपे होते. हे पेय पदार्थांचे जीवनमान सुधारते.
२.प्रक्रिया केलेले चीज
चीज उत्पादनामध्ये, सिनेरेसिस ही गंभीर चिंतेची समस्या आहे. गवार डिंक पाण्याच्या फेज व्यवस्थापनाद्वारे सिनेरेसिस प्रतिबंधित करते आणि त्यामुळे उत्पादनाचा पोत आणि संरचना देखील सुधारते. चीज उत्पादनांमध्ये गवार डिंक एकूण वजनाच्या ३ % पर्यंत वापरण्यास परवानगी आहे. मऊ चीजमधील गवार डिंक दह्याचे घन पदार्थांचे उत्पादन वाढवते.
३.दुग्ध उत्पादने
गोठविलेल्या उत्पादनांमध्ये गवार डिंक वापरण्याचा मुख्य उद्देश स्थिरीकरण आहे. आईस्क्रीम स्थिरीकरणात गवार डिंकची महत्त्वाची भूमिका आहे कारण त्याच्या पाण्याला बंधनकारक गुणधर्म आहेत. उच्च तापमानाच्या कमी वेळेत उच्च तापमान कमी कालावधी (HTST) प्रक्रियांमध्ये त्याचा वापर अतिशय अनुकूल आहे कारण अशा प्रक्रियांना हायड्रोकोलॉइड्सची आवश्यकता असते जे कमी प्रक्रियेच्या वेळेत पूर्णपणे हायड्रेट करू शकतात. आईस्क्रीम मिक्समध्ये गवार डिंकचा वापर ०.३ % च्या एकाग्रता पातळीवर केला पाहिजे.
उच्च तापमान कमी कालावधी प्रक्रियेसाठी विकसित केलेल्या मिश्र गवार-कॅरेजेनन प्रणालीमध्ये कॅरेजेननच्या संयोगाने देखील याचा वापर केला गेला. टोळ बीन डिंक प्रमाणे इतर स्थिरीकारक पदार्थांच्या संयोजनात वापरल्यास त्याची कार्यक्षमता सुधारली जाऊ शकते. आईस्क्रीममधील गवार डिंक शरीर, पोत, च्युईनेस आणि उष्णताघात प्रतिरोधक क्षमता सुधारते. अंशतः हायड्रोलायझ्ड गवार डिंक (२ - ६ % एकाग्रता स्तरावर) सिनेरेसिस कमी करते आणि कमी चरबीयुक्त योगर्टचे टेक्सचरल आणि रिओलॉजिकल गुणधर्म सुधारते जे फुल-फॅट योगर्ट शी तुलना करता येते.
४.प्रक्रिया केलेले मांस उत्पादने
गवार डिंकामध्ये गरम आणि थंड दोन्ही पाण्यात मजबूत पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता असते. म्हणून, सॉसेज उत्पादने आणि चोंदलेले मांस उत्पादनांच्या निर्मितीमध्ये बाईंडर आणि वंगण म्हणून ते अतिशय प्रभावीपणे वापरले जाते. हे प्रक्रिया केलेल्या मांस उत्पादनांमध्ये विशिष्ट कार्य करते जसे की सिनेरेसिस नियंत्रण, स्टोरेज दरम्यान चरबीच्या स्थलांतरास प्रतिबंध, प्रक्रिया आणि थंड होण्याच्या दरम्यान द्रव अवस्थेचे चिकटपणा नियंत्रण आणि साठवण दरम्यान कॅनमध्ये पाणी जमा होण्यावर नियंत्रण करते. गवार डिंक अंड्यातील पिवळ बलक द्वारे तयार केलेल्या इमल्शनची क्रीमिंग स्थिरता आणि नियंत्रण रेओलॉजी देखील वाढवते.
५. बेकरी उत्पादने
केक आणि बिस्किटाच्या पिठात गवार डिंक जोडल्याने पीठाची पोत सुधारते जी साच्यातून सहज काढली जाते आणि तुटून न पडता सहजपणे कापता येते. डोनट्सच्या पिठात 1% जोडल्यास, ते वांछनीय बंधनकारक आणि फिल्म-फॉर्मिंग गुणधर्म देते ज्यामुळे चरबी आणि तेलांचा प्रवेश कमी होतो. स्टार्चच्या संयोगाने गवार डिंक निर्जलीकरण, आकुंचन आणि फ्रोझन-पाय फिलिंग्स रोखण्यासाठी प्रभावी असल्याचे आढळले आहे. गव्हाच्या ब्रेडच्या पीठात, गवार डिंक जोडल्याने बेकिंगवर लोफच्या प्रमाणात लक्षणीय वाढ होते.
भाताची सुधारित लागवड आणि अधिक उत्पादनासाठी 'या' पद्धतीचा अवलंब करा
आरोग्याचे फायदे
गवार डिंकाचे हानिकारक आणि फायदेशीर प्रभाव तपासण्यासाठी प्राण्यांवर विविध अभ्यास केले गेले आहेत. क्लोस्ट्रिडियम ब्युटीरिकम द्वारे मोठ्या आतड्यात गवार पूर्णपणे खराब होतो. वजनाच्या आधारावर सुमारे १० - १५ % जास्त प्रमाणात गवार डिंक जनावरांना दिले जाते तेव्हाच हानिकारक परिणाम दिसून येतात.
या उच्च एकाग्रतेमुळे खाद्य कमी होणे आणि पचन बिघडल्यामुळे जनावरांची वाढ कमी होईल. असे मानले जाते की आतड्यांसंबंधी मार्गातील सामग्रीची उच्च स्निग्धता, उच्च एकाग्रतेने गवार डिंक घेतल्याने, नकारात्मक परिणामांचे प्रमुख कारण आहे. म्हणून, गवार डिंकचा वापर केवळ ०.५ - १.० % च्या कमी एकाग्रतेवर त्याच्या फायदेशीर प्रभावांसाठी केला जाऊ शकतो.
या एकाग्रतेच्या वर ते उच्च स्निग्धता, कमी प्रथिने परिणामकारकता आणि लिपिड वापराचे नकारात्मक परिणाम दर्शवते. गवार डिंकाची उच्च स्निग्धता जेव्हा जास्त एकाग्रतेमध्ये वापरली जाते, १.० % पेक्षा जास्त असते तेव्हा केवळ अन्नाच्या पौष्टिक गुणधर्मांमध्येच नाही तर अन्न उत्पादनाच्या भौतिक-रासायनिक आणि संवेदी गुणधर्मांमध्ये देखील व्यत्यय येतो जे ग्राहक स्वीकारत नाहीत.
गवार डिंकाचे आंशिक हायड्रोलिसिस (PHGG) साखळीची लांबी आणि घटकांचे आण्विक वजन कमी करते आणि शेवटी कमी स्निग्धता असलेले हे एक नवीन विद्रव्य फायबर बनवते जे मूळ रासायनिक संरचनेत मूळ गवार डिंकासारखे दिसते आणि त्याच्या सेवनाशी संबंधित पोषणामध्ये विविध अनुप्रयोग आहेत. आहारातील फायबर, हे गवार डिंकाच्या उच्च चिकटपणाच्या सर्व समस्यांचे निराकरण करते.
हायड्रोलायझ्ड गवार डिंकाच्या सहाय्याने विविध खाद्यपदार्थांच्या आहारातील फायबर सामग्री जसे की शीतपेये अन्न उत्पादनांच्या पौष्टिक आणि संवेदी गुणधर्मांना त्रास न देता वाढवणे शक्य आहे. आहारासाठी PHGG पूरक रेचक आवश्यकता, अतिसाराच्या घटना लक्षणे देखील कमी करते. इरिटेबल बोवेल सिंड्रोमच्या उपचारांसाठी पाण्यात विरघळणारे नॉन-जेलिंग तंतूंना प्राधान्य दिले जाते.
पाण्यातील विद्राव्यता आणि नॉन-जेलिंग वर्तनामुळे, अंशतः हायड्रोलायझ्ड गवार डिंकने आतड्यांसंबंधी म्हणजे बद्धकोष्ठता आणि अतिसार दोन्ही स्वरूपातील लक्षणे कमी केली जाऊ शकते.
प्रा. डॉ.आर.बी. क्षीरसागर,
डॉ. एन. एम. देशमुख,
डॉ. बी. ए. जाधव
संपर्क : ८७८८१३६६४९ / ९०९६०५०५७५
अखिल भारतीय जोडणी प्रकल्प : नैसर्गिक लाख आणि डिंक तोडणी प्रक्रिया आणि मूल्यवर्धन,
अन्नतंत्र महाविद्यालय व. ना. म. कृ. वि, परभणी ४३१ ४०२.
Published on: 02 June 2022, 02:44 IST