भाजीपाला लागवडीमध्ये रासायनिक खतांचा, कीटकनाशक आणि रोगनाशक औषधांचा वापर दिवसेंदिवस वाढत आहे. त्यांच्या अतिवापरामुळे निसर्गातील मूलभूत साधनसंपत्तीच्या घटकांवर तसेच उत्पादित मालाच्या गुणवत्तेवर विपरीत परिणाम होत आहेत. विशेष म्हणजे रोगनाशके व कीडनाशके यांच्या पिकांवरील अतिवापरामुळे मानवी जीवनावर त्यांचे विपरीत परिणाम होत असतात.

भाजीपाला हा नाशवंत असल्यामुळे जास्त काळ साठविता  येत नाही. म्हणून त्यांचा वापर त्वरित करावा लागतो. कीडनाशके वापरल्यानंतर आठ ते दहा दिवस भाजीपाल्याची विक्री साठी काढणी करू नये अशा सूचना दिल्या असल्या तरी  त्या कितपत पाळल्या जातात हे सांगता येत नाही. सेंद्रिय खतांचा आणि जैविक तथा वनस्पती जन्य रोग किडनाशक औषधांचा वापर करून केलेल्या शेती पद्धतीला सेंद्रिय शेती असे म्हणतात. सेंद्रिय शेती पद्धतीत खालील बाबींवर विशेष लक्ष दिले जाते.

• कृषी किंवा तत्सम उत्पादनावर आधारित उद्योगांमधून निर्माण झालेल्या सेंद्रिय पदार्थांच्या अधिकाअधिक व कार्यक्षम पद्धतीने त्यापासून सेंद्रिय खत तयार करून वापर करणे.
• शेतातील काडीकचरा,तन, जनावरांचे मलमूत्र, वनस्पती औषध इत्यादी कुजवून किंवा त्यावर प्रक्रिया करून  त्यापासून कंपोस्ट खत, शेणखत, गांडूळ खत निर्माण करून रासायनिक खतांऐवजी किंवा त्यांचा वापर कमी करून सेंद्रिय खतांचा अधिक वापर करणे
• डाळवर्गीय पिकांचा वापर करून हिरवळीच्या खताचा वापर ही सेंद्रिय खत म्हणून वापर करणे
• सेंद्रिय खतांमुळे पिकांना लागणाऱ्या पोषक अन्नद्रव्ये सोबतच जमिनीचा कस व जलधारणाशक्ती वाढते. जमीन भुसभुशीत राहून हवाही खेळती राहते. शिवाय या सेंद्रिय पदार्थामुळे जमिनीत उपयुक्त सूक्ष्म जिवाणूंची वाढ होण्यासाठी मदत होते.

जिवाणू संवर्धके

एकदल पिकांना अझटोबॅक्टर जिवाणू खत आणि कडधान्य पिकांसाठी रायझोबियम जिवाणू खत बियाणे लावतात. हे जिवाणू हवेतील नत्र शोषून घेऊन साठवतात व नंतर तो पिकांना उपलब्ध करून देतात. स्फुरद विरघळणारे जिवाणू संवर्धकांची बियाण्यावर प्रक्रिया करून किंवा वनस्पतींच्या मुळाशी ते शेणखतामध्ये मिसळून देतात. हे जिवाणू जमिनीतील स्थिर झालेल्या विद्राव्य स्फुरदाचे विघटन करून तो विरघळवून पिकास उपलब्ध करून देतात.    

 

मित्र कीटकांचा किंवा जीवाणूंचा वापर

 परोपजीवी किंवा परभक्षीकिडी–या किडी पिकांचे नुकसान करणार्‍या किडींवर आपली उपजीविका करतात. या जैविक घटकांचा वापर करून काही भयानक किडींचा बंदोबस्त करता येतो. उदाहरणार्थ क्रायसोपा आणि लेडी बर्ड बीटल ही कीड मावा, तुडतुडे, फुलकिडे, पांढरी माशी, पतंग वर्गीय कीटकांची अंडी आणि अळ्यांचा  नाश करतात. हिरव्या आळी साठी याचा व्यापारी तत्वावर वापर होत आहे. घाटेअळी विषाणू एचएनपीव्ही तर काळ्याआईच्या नियंत्रणास एस एन पीव्ही वापरतात.

 

ट्रायकोडर्मा बुरशीचा वापर पिकांच्या मुळावरील बुरशीजन्य रोगांच्या नियंत्रणासाठी केला जात आहे. याशिवाय निंबोळी अर्काचा वापर किड रोग नियंत्रणासाठी करतात. सध्या जिवाणू औषध बेसिलस थुरि

जीएनसीसया जिवाणूंचा फवारा बोंड आळी,भेंडी व टोमॅटो वरील फळे पोखरणाऱ्या आळ्यासाठी होतो. शेतात कमी कमी काडीकचरा, त न ठेवल्यामुळे किडींची संख्या कमी करण्यास मदत होते. शक्य त्या पिकांमध्ये शिफारस केलेल्या रोग कीड प्रतिबंधक जातींचा वापर केल्यास किड व रोग यावर नियंत्रण ठेवता येते.