या दृष्टीने हरभरा पीक लागवड सुधारीत पद्धतीने करणे गरजेचे आहे पारंपरिक पद्धतीमध्ये थोडासा बदल करून पीक उत्पादन तंत्रज्ञानाची जोड देऊन सुधारीत वाणांचा वापर केल्यास या पिकापासून कोरडवाहू क्षेत्रातसुद्धा चांगले उत्पादन मिळते मराठवाडा, विदर्भातील शेतकरी या पिकांसाठी मध्यम ते भारी काळी जमीन निवडून हस्त नक्षत्रावर पडणार्‍या पावसाच्या ओलीचा फायदा घेऊन अतिशय मोठमोठ्या क्षेत्रावर या पिकाची लागवड करतात समाधानकारक उत्पादन घेतात.

 

हरभरा पीक उत्पादन वाढीसाठी ठळक मुद्दे

हरभरा पिकाचे भरघोस उत्पादन घ्यायचे असेल तर प्रामुख्याने खालील बाबींचे अवलंबन करणे गरजेचे आहे._

अधिक उत्पादन देणा-या आणि रोग प्रतिकारक्षम वाणांचा वापर

योग्य जमिनीची निवड आणि पूर्वमशागत

वेळेवर पेरणी आणि पेरणीचे योग्य अंतर.

बिजप्रक्रिया आणि जिवाणू संवर्धनाचा वापर.

तणनियंत्रण

पाण्याचे योग्य नियोजन.

रोग आणि किडींपासून पिकाचे संरक्षण.

 

जमीन व हवामान

हरभरा पिकास मध्यम ते भारी (४५ ते ६० सें.मी. खोल) पाण्याचा उत्तम निचरा होणारी कसदार भुसभुशीत जमीन आवश्यक असते वार्षिक ७०० ते १००० मि.मी. पर्जन्यमान असणा-या भागात मध्यम ते भारी जमिनीत रब्बी हंगामात भरपूर ओलावा टिकून राहतो अशा जमिनीत जिरायत हरभ-याचे पीक चांगले येते. उथळ, मध्यम जमिनीत देखील हरभरा घेता येतो. परंतु त्यासाठी सिंचन व्यवस्था आवश्यक असते. हलकी चोपण अथवा पाणथळ, क्षारयुक्त जमीन हरभरा लागवडीसाठी वापरू नये हरभ-यास थंड व कोरडे हवामान स्वच्छ सूर्यप्रकाश आणि पुरेसा ओलावा आवश्यक असतो व असे वातावरण पिकास चांगले मानवते

पूर्वमशागत

हरभ-याची मुळे खोल जात असल्याने जमीन भुसभुशीत असणे आवश्यक असते. खरीप पीक निघाल्याबरोबर जमिनीची खोल (२५ सें.मी.) नांगरट करावी त्यानंतर कुळवाच्या दोन पाळया द्याव्यात. खरिपात शेणखत किंवा कंपोस्ट दिले नसल्यास हेक्टरी ५ टन कुजलेले शेणखत किंवा कंपोस्ट नांगरणीपूर्वी जमिनीवर पसरावे. कुळवाच्या पाळ्या दिल्यानंतर काडीकचरा वेचून जमीन स्वच्छ करावी सप्टेंबर महिन्याच्या अखेरीस हरभरा पेरणीसाठी शेत तयार ठेवावे.

पेरणीची वेळ

जिरायत हरभ-याची पेरणी जमिनीत पुरेसा ओलावा असताना म्हणजेच सप्टेंबर अखेर अथवा १o ऑक्टोबरपर्यंत करावी. हरभरा पेरणीनंतर सप्टेबरच्या शेवटी किंवा ऑक्टोबरच्या सुरुवातीस पडणा-या पावसाचा जिरायत हरभ-याच्या उगवण आणि वाढीसाठी चांगला उपयोग होतो. जिरायत क्षेत्रात बियाणे खोलवर (१० सें.मी) पेरणी करावी. बागायत क्षेत्रात मात्र पाणी देण्याची सोय असल्यामुळे हरभ-याची पेरणी २० ऑक्टोबर ते १० नोव्हेंबरच्या दरम्यान करावी.

 

हरभरा सुधारीत वाण

विजय

विशाल

दिग्विजय

फुले विक्रम

विराट

कृपा

पीकेव्हीके २

पीकेव्हीके ४

बीडीएनजी ७९

साकी ९५१६

जाकी ९२१८

कालावधी

जिरायत : ८५ ते ९० दिवस, बागायत १०५ ते ११० दिवस

११० ते ११५ दिवस

जिरायत : ९० ते ९५ दिवस, बागायत : १०५ ते ११० दिवस

 

खते

_सुधारित हरभरयाचे नवे वाण खत, पाणी यास चांगला प्रतिसाद देतात त्यासाठी खताची मात्रा योग्य प्रमाणात देणे गरजेचे आहे. प्रती हेक्टरी चांगले कुजलेले ५ टन शेणखत किंवा कंपोस्ट खत शेवटच्या कुळवणीच्यावेळी शेतात पसरावे. पिकाची पेरणी करताना २५ किलो नत्र, ५० किलो स्फुरद, ३० किलो पालाश प्रति हेक्टर म्हणजेच १२५ किलो डायअमोनियम फॉस्फेट (डी.ए.पी) अधिक ५० किलो म्युरेट ऑफ पोटेंश अथवा ५० किलो युरिया, ३०० किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट अधिक ५० किलो म्युरेट ऑफ पोटॅश प्रति हेक्टरला द्यावे. संतुलित खतांच्या वापरामुळे उत्पादनात १८.५५ टक्के इतकी वाढ झाल्याचे प्रयोगांती आढळून आले आहे पीक फुलो-यात असताना २ टक्के युरियाची पहिली फवारणी त्यानंतर १०-१५ दिवसांनी परत दुसरी एक फवारणी करावी, यामुळे पीक उत्पादनात वाढ होते._

 

आंतरमशागत

पिकाच्या जोमदार वाढीसाठी पहिल्या ३० ते ४५ दिवसात शेत तणविरहित ठेवणे हे उत्पादन वाढण्याचा दृष्टीने आवश्यक आहे. तण व्यवस्थापनामुळे एकूण उत्पादनात २०.७४ टक्के वाढ होते. पीक २o ते २५ दिवसाचे असताना पहिली कोळपणी ३o ते ३५ दिवसाचे असताना दुसरी कोळपणी करावी. कोळपणी केल्याने जमिनीतील बाष्पीभवनाचा वेग कमी होऊन ओल अधिक काळ टिकण्यास मदत होते. तसेच दोन ओळीतील तण काढले जाऊन रोपांना मातीची भर लागते कोळपणीनंतर दोन रोपातील तण काढण्यासाठी लगेच मजुराअभावी खुरपणी करणे शक्य नसल्यास पेरणी करताना जमिनीत पुरेसा ओलावा असताना पेंडिमिथिलिन या तणनाशकाची २.५ ते ३ लिटर प्रती हेक्टर ५०० लिटर पाण्यातून फवारणी करावी.

बीजप्रक्रिया आणि जीवाणूसंवर्धन

बियाण्याची उगवण चांगली होण्यासाठी आणि रोपावस्थेत बुरशीजन्य रोगापासून संरक्षण करण्यासाठी पेरणीपूर्वी प्रतिकिलो बियाण्यास ५ ग्रॅम ट्रायकोडर्मा चोळावे अथवा २ ग्रॅम थायरम अ २ ग्रॅम कार्बन्डॅझीम एकत्र करून प्रति केिली बियाण्यास चोळावे. यानंतर १o किलो बियाण्यास रायझोबियम जिवाणू संवर्धनाचे २५० ग्रॅम वजनाच्या एका पाकिटातील संवर्धन गुळाच्या थंड द्रावणातून चोळावे. गुळाचे द्रावण तयार करण्यासाठी एक लिटर पाण्यात १२५ ग्रॅम गूळ घेऊन तो विरघळेपर्यंत पाणी कोमट करावे बियाणे एक तासभर सावलीत सुकवून लगेच पेरणी करावी. यामुळे हरभ-याच्या मुळावरील ग्रंथीचे प्रमाण वाढून हवेतील नत्र अधिक प्रमाणात शोषून घेऊन पिकास उपलब्ध केला जातो आणि पिकाचे ३ ते ५ टक्के उत्पादन वाढते.

 

बियाणे प्रमाण

हरभ-याच्या विविध दाण्यांच्या आकारमानानुसार बियाण्याचे प्रमाण वापरल्याने हेक्टरी रोपाची संख्या अपेक्षित मिळते. विजय या मध्यम दाण्याच्या वाणाकरिता ६५ ते ७० किलो, तर विशाल, दिग्विजय, विराट या टपो-या दाण्यांच्या वाणाकरिता १oo किलो प्रति हेक्टर या प्रमाणात बियाणे पेरणीसाठी वापरावे. तसेच कृपा, पी.के.व्ही. ४ या जास्त टपोच्या काबुली वाणांकरिता १२५ ते १३० किलो प्रतिहेक्टर बियाणे वापरावे. हरभरा सरी वरंब्यावरही चांगला येतो ९० सें.मी. रुंदीच्या स-या सोडाव्यात वरब्यांच्या दोन्ही बाजूला १० सें.मी. अंतरावर बियाणे टोकण करावे. काबुली वाणासाठी जमीन ओली करून वापशावर पेरणी करावी.

 

एकात्मिक किड व्यवस्थापन (घाटे अळी नियंत्रण)

घाटेअळी ही हरभ-यावरील मुख्य किड आहे घाटेअळी ही किड ज्वारी, वाटाणा इ. पिकांवर उपजीविका करत असल्यामुळे या किडीचे वास्तव्य शेतात वर्षभर राहते. म्हणून जमिनीची निवड करताना खरीप हंगामात यापैकी पिके घेतली असल्यास अशा जमिनीत हरभ-याचे पीक घेऊ नये पिकांच्या फेरपालटीकरिता तृणधान्य अथवा गळीतधान्याची पिके घ्यावीत तसेच जमिनीची खोल नांगरट करावी. हेक्टरी १o ते १२ कामगंध सापळे लावावेत यामध्ये मोठ्या प्रमाणावर पतंग अडकले जाऊन पुढील प्रजननास आळा बसतो. पक्षांना बसण्यासाठी दर १५ ते २० मीटर अंतरावर काठ्या रोवाव्यात किंवा मचाण बांधावीत म्हणजे कोळसा पक्षी, चिमण्या, साळुंकी, बगळे इ. पक्षी पिकावरील अळ्या पकडून खातात. किड नियंत्रण प्रभावी होण्याकरिता एकाच कीटकनाशकाचा सारखा वापर न करता फवारणीकरिता आलटून पालटून औषधे वापरावीत हरभरा पिकास फुलकळी येऊ लागताच ५ टक्के निंबोळी अर्काची (२५ किलो/ हे.) पहिली फवारणी करावी यासाठी ५ किलो निंबोळी पावडर १० लिटर पाण्यामध्ये रात्रभर भिजत ठेवावी. दुस-या दिवशी सकाळी कापडाच्या सहाय्याने त्याचा अर्क काढावा त्यामध्ये आणखी ९० लिटर पाणी टाकावे.

फुलोरा आणि फलधारणा

फुलांतील पुंकेसर फुल उमलण्याच्या एक दिवस अगोदर मुक्त होतात. ह्या वेळेस स्रीकेसर हे पुकेसरांपासुन दुर असतात, पुकेंसर असलेला देठ त्यानंतर सावकाश पणे स्रीकेसरा कडे वाढत जावुन त्यावर पुकेंसर मुक्त करतो, त्यानंतर परागीभवन होवुन फळ धारणा होते,  त्यासाठी  N A A ची फवारणी घ्यावी हि क्रिया दिवसभर सुरु असते हरभरा पिकांत घाटे तयार होण्याचा  किंवा बोराॅन या कालावधीत हा परागीभवनानंतर ५ ते ६ दिवसांनी सुरु होतो. एका रोपावर ३० ते १५० (घाटे) तयार होतात. एका घाटे मध्ये १ ते २ दाणे तयार होतात, जास्तीत जास्त ३ दाणे असतात.

हरभऱ्यातील घाटेअळीचे एकात्मिक व्यवस्थापन

कोरडवाहू क्षेत्रामध्ये हरभरा हे रब्बी हंगामातील महत्त्वाचे पीक आहे महाराष्ट्रातील प्रमुख कडधान्य पिकांपैकी पश्चिम महाराष्ट्रामध्ये हरभरा या पिकाखाली ३.०१ लाख हेक्टर क्षेत्र तर उत्पादन २.५१ लाख टन होते हे राज्याच्या या पिकाखालील क्षेत्राच्या सुमारे २७ टक्के इतके आहे हरभरा पिकातील प्रमुख कीड म्हणजे घाटेअळी हरभरा पिकाचे घाटे अळीमुळे ३० ते ४० टक्के नुकसान होते.

नुकसान करण्याची पद्धती

१) पिक ३ आठवड्याचे झाले असता त्यावर बारीक अळ्या दिसू लागतात

२) पानांवरती पांढरे डाग दिसतात आणि शेंडे खाल्लेले असतात.

३) पूर्ण विकसित घाटेअळी पोपटी रंगाची (यात विविध रंगछटासुध्दा आढळतात) व शरीराच्या बाजूवर तुटक करड्या रेषा आढळतात.

४) लहान अळया सुरूवातीस पानावरील आवरण खरडून खातात.

५) पूर्ण वाढ झालेली अळी तोंडाकडील भाग घाट्यात घालून आतील दाणे फस्त करते एक अळी साधारणत: ३०-४० घाट्यांचे नुकसान करते. विशेषत: पिक कळी फुलोरा अवस्थेत आल्यापासून अळीचा जास्त प्रादुर्भाव दिसून येतो.

एकात्मिक व्यवस्थापन

सुरूवातीच्या काळात निंबोळीअर्क ५ टक्के द्रावणाची एक फवारणी घ्यावी त्यामुळे अळीची भूक मंदावते त्या मरतात या किडीचे नियंत्रण एकात्मिक पद्धतीने चांगले होते. त्यासाठी पेरणीच्या वेळी हेक्टरी २०० ग्रॅम ज्वारी किंवा सरीवर मका टोकावी या पिकांच्या मित्र किडीच्या आकर्षणासाठी उपयोग होतो त्यामुळे घाटे अळीचे नियंत्रण होते पक्षांना बसायला जागोजागी पक्षीथांबे लावावेत त्यावर कोळसा, चिमण्या, सांळुक्या असे पक्षी येतात, अळ्या वेचतात तसेच हेक्टरी ५ फेरोमेनचे सापळे लावावेत.

 

जैविक नियंत्रण

घाटेअळीच्या प्रभावी नियंत्रणाकरीता प्रति हेक्टर एचएएनपीव्ही २५० रोगग्रस्त अळयांचा अर्क (२:१०:९ तीव्रता) किंवा ५०० रोगग्रस्त अळयांचा अर्क (१:१०:९ तीव्रता) फवारावा विषाणूच्या फवाऱ्याची कार्यक्षमता अतिनिलकिरणात टिकवण्यासाठी अर्धा लिटर पाण्यात ५० ग्रॅम राणीपॉल टाकून हे द्रावण १ मि.ली. प्रति लिटर याप्रमाणे अर्कात मिसळून फवारणी करावी. ही फवारणी शेतात प्रथम व व्दितीय अवस्थेतील अळया असताना केल्यास अतिशय प्रभावी ठरते. जास्त प्रादुर्भावाच्या काळात जर घाटे अळीने नुकसानीची पातळी (१-२ अळया प्रती मिटर ओळ किंवा ५ टक्के किडग्रस्त घाटे) पार केल्यास खालील नियंत्रण करावे.

 

रासायनिक किटकनाशके

१) हरभऱ्यावरील घाटेअळीच्या आर्थिक नुकसानीच्या संकेत पातळीवरील प्रभावी व्यवस्थापनासाठी फ्लुबेंडामाईड २० डब्ल्युडीजी ५ ग्रॅम प्रति १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

२) अळयांचा प्रादुर्भाव आर्थिक नुकसानीच्या पातळीवर पोहोचल्यास क्विनॉलफॉस २५ टक्के प्रवाही २० मि.ली. प्रति १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी १५ दिवसाच्या अंतराने दोन फवारण्या केल्यास अळीचे व्यवस्थापन करता येईल

३) पहिली फवारणी ४० ते ५० टक्के फुले धरल्यावर तर दुसरी फवारणी १५ दिवसाने करावी.

४) हरभऱ्यावरील घाटेअळीच्या व्यवस्थापनासाठी व आर्थिक मिळकतीसाठी पीक ५० टक्के फुलोऱ्यावर असताना डेल्टामेथ्रीन १ टक्का प्रवाही ट्रायझोफॉस ३५ टक्के प्रवाही या मिश्र किटकनाशकाची २५ मि.ली. प्रति लिटर पाण्यात मिसळून पहिली फवारणी करावी

५) त्यानंतर १५ दिवसांनी इमामेक्टीन बेंझोएट ५ टक्के पाण्यात मिसळणारे दाणेदार ३ ग्रॅम प्रति १० लिटर पाण्यात मिसळून दुसरी फवारणी करावी

प्रियंका बोंडे, अश्विनी मेश्राम व मनीषा सोळंकी

(आचार्य पदवी कार्यक्रम, डॉ.बाळासाहेब सावंत कोंकण कृषी विद्यापीठ, दापोली)

संकलन : प्रविण सरवदे, कराड