शेतकरी संघटनांचा हा कयास बराच अंशी खरे वाटतो कारण कॉर्पोरेट गटांनी गेल्या काही वर्षात अन्न (खाद्य) आणि किराणा (किराणा सामान) बाजाराचा वाटा वाढविला आहे, उलट अनेक अभ्यासक असे सूचित करतात की येत्या काही वर्षांत या दोन क्षेत्रांमध्ये संघटित बाजारातील वाटा वाढेल. तसेच ऑनलाईन मार्केटमधील हस्तक्षेपही वाढेल.

17 जुलै 2019 रोजी, युनायटेड स्टेट्स ऑफ एग्रीकल्चर डिपार्टमेंटच्या फॉरेन एग्रीकल्चरल सर्व्हिसेसने (यूएसएफडी) भारताच्या किरकोळ अन्न क्षेत्रावरील "रिटेल सेक्टर एक्सपेंशन हाय व्हॅल्यू प्रॉडक्ट्ससाठी एक अहवाल प्रसिद्ध केला. या अहवालात असे म्हटले आहे की अन्न प्रक्रिया, आयातदार, घाऊक विक्रेते, किरकोळ, अन्न सेवा संचालक हे भारताच्या वाढत्या कृषी बाजाराशी संबंधित आहेत. भारतातील अन्न व किराणा किरकोळ बाजार जगातील तिसऱ्या क्रमांकाची मोठी बाजारपेठ आहे, ज्यात वर्षाकाठी 500 अब्ज डॉलर्स (सुमारे 36.50 लाख कोटी रुपये) विक्रीचा आहे. या किरकोळ बाजारावर सध्या स्ट्रीट-कॉर्नर शॉप्स किंवा किराणा दुकान अशा पारंपारिक स्टोअरचा व्याप असल्याचे अहवालात म्हटले आहे. त्यांचा वाटा 98 टक्के आहे, तर सुपर मार्केट सारख्या नवीन आणि आधुनिक बाजारात 2 टक्के वाटा आहे. या 2019 च्या अहवालात म्हटले आहे की 2020 पर्यंत आधुनिक बाजारातील वाटा दुप्पट होईल.त्याचबरोबर काही खासगी स्वतंत्र अंदाजांचा हवाला देत असे म्हटले आहे की 2023 पर्यंत भारताची अन्न किरकोळ विक्री 60 टक्क्यांनी वाढेल आणि बाजारात600 अब्ज डॉलर्स पोहोचेल.

खरं तर, यूएस एफडीएद्वारे इतर देशांबद्दल असे अहवाल बर्‍याचदा जारी केले जातात, जेणेकरून या अहवालांच्या आधारे अमेरिकन व्यापारी स्वत: साठी इतर देशांमध्ये व्यवसायाच्या शक्यता शोधू शकतील. या अहवालात अमेरिकन व्यावसायिकांना भारतातील अन्न व किराणा किराणा क्षेत्रात स्वत: साठी बाजारपेठ शोधण्यास सांगितले गेले आहे. अमेरिकेच्या कृषी विभागाच्या या अहवालात असे म्हटले आहे की, डिजिटल होलसेल मार्केटद्वारे भारतातील सर्वात मोठा अन्न विक्रेता रिलायन्स ग्रुप पारंपारिक किराणा बाजारात आपली उपस्थिती वाढवू इच्छित आहे.

 गेल्या काही वर्षांत भारतात ई-कॉमर्सचा ट्रेंड वाढला आहे. सुरुवातीला किराणा बाजारात मात्र ते दिसले नव्हते, परंतु आता त्यात सातत्याने वाढ होत आहे. ऑनलाईन बाजारात लक्षणीय वाढ झाली आहे, विशेषत: कोविड -19 जागतिक महामारी दरम्यान. सप्टेंबर 2020 मध्ये, मार्केट रिसर्च अँड अ‍ॅडव्हायझरी फर्म रेडसेअरने "ऑनलाईन किराणा: काय ब्रँड नीड टू टू " हा अहवाल प्रसिद्ध केला, ज्यात लॉकडाऊन आणि कोविड -19 यामुळे ई-किराणाद्वारे खरेदी 73% वाढली आहे. ताज्या भाज्या व फळांच्या खरेदीत 144 टक्क्यांनी वाढ झाली आहे, तर एफएमसीजी उत्पादनांची (जसे की पॅकेटेड पीठ, कडधान्य, मॅगी, दूध, तेल, बिस्किटे इत्यादी) विक्रीत 150 टक्क्यांनी वाढ झाली आहे.

 ऑनलाईन विक्रीतील वाढीने बड्या बड्या खेळाडू आणि कॉर्पोरेट्सचे लक्ष बाजाराकडे वेधले आहे. यामध्ये जिओ प्लॅटफॉर्म प्रमुख आहे. या अहवालानुसार 2019 मध्ये भारतातील ऑनलाईन किराणा बाजारपेठेची किंमत 1.98 अब्ज डॉलर्स होती, जी 2024 पर्यंत वाढून 18.2 अब्ज डॉलर्सपर्यंत पोहोचू शकेल. रेडसेरच्या अहवालानुसार त्याचा सर्वात मोठा फायदा रिलायन्सला होणार आहे, ज्याने नुकतीच फेसबुकबरोबर भागीदारी केली आहे आणि फ्युचर रिटेल ही कंपनी बिग बझार, इजी डे क्लब आणि एफबीबी रिटेल स्टोअर चेन चालविणारी कंपनी विकत घेतली आहे. याशिवाय फ्लिपकार्ट, Amazonमेझॉन, स्विगी, झोमाटो, डुंजो इत्यादी मोठ्या कंपन्यांनाही ऑनलाइन खरेदीचा लाभ मिळणार आहे.

केंद्रीय वाणिज्य आणि उद्योग मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत इंडिया ब्रँड इक्विटी फाउंडेशन उद्योगांच्या व्यवसायिक कार्यांवर नजर ठेवते. या नुसार म्हणण्यानुसार ,ई-कॉमर्स कंपनी Amazonमेझॉनने पुढील पाच वर्षांत अन्न किरकोळ क्षेत्रात 515 दशलक्ष डॉलर्सची गुंतवणूक जाहीर केली आहे, पार्ले अ‍ॅग्रो प्रायव्हेट लिमिटेडने आपले वार्षिक उत्पन्न 2,800 कोटी रुपयांवरून 5 हजार कोटी रुपयांपर्यंत वाढवण्याचे लक्ष्य ठेवले आहे,

अमेरिकेची खाद्य कंपनी कारगिल इंकने 8 लाख किरकोळ दुकानांवर पोहोचण्याचे लक्ष्य ठेवले असून देशातील तीन मोठ्या ब्रँडमध्ये त्याचा तेल ब्रॅण्ड सनफ्लॉवरचा समावेश केला आहे, नेस्ले इंडियाने गुजरातमध्ये 700 कोटी रुपये खर्चून आपला कारखाना सुरू करण्याची घोषणा केली आहे, नोव्हेंबर 2019 मध्ये, हल्दीरामने अँमेझॉनशी करार केला आहे ,नोव्हेंबर 2020 मध्ये भारताची सर्वात मोठी एफएमसीजी कंपनी हिंदुस्तान युनिलिव्हरने नेचर प्रोटेक्ट नावाचे उत्पादन लाँच केले. सप्टेंबर २०२० मध्ये अमेरिकेतील खासगी इक्विटी कंपनी सिल्व्हर लेकने रिलायन्स रिटेलमध्ये 7500 कोटींची गुंतवणूक जाहीर केली. यापूर्वी, सिल्व्हर लेकने जिओ प्लॅटफॉर्मवर सुमारे 12000 दशलक्ष डॉलर्सची गुंतवणूक केली होती.

 तसेच मार्च 2018 मध्ये अमेरिकेच्या कृषी विभागाने अन्न प्रक्रिया उद्योगाविषयी एक अहवाल प्रसिद्ध केला, ज्यात असे सूचित होते की भारताच्या अन्न प्रक्रिया क्षेत्रात संघटित क्षेत्राचा वाटा देखील वाढेल. अहवालात असोचेम आणि ग्रांट थ्रोटन स्टडीचा हवाला देण्यात आला आहे की, 2024 पर्यंत भारत अन्न व पेय पदार्थांच्या निर्मितीमध्ये 33 अब्ज डॉलर्सची गुंतवणूक करेल. भारतातील प्रमुख फूड प्रोसेसिंग कंपन्यांमध्ये नेस्ले इंडिया लिमिटेड, ब्रिटानिया इंडस्ट्रीज लिमिटेड, अमूल इंडिया, पार्ले अ‍ॅग्रो प्रायव्हेट लिमिटेड, हल्दीराम फूड इंटरनेशनल लिमिटेड आणि आयटीसी लिमिटेड यांचा समावेश आहे.

पॅकेटवर आधारित अन्न व्यवसाय भारतात किती वेगाने वाढत आहे, हे अमेरिकेच्या कृषी विभागाच्या अहवालात स्पष्टपणे दिसून आले आहे. अहवालात असे म्हटले आहे की 2013 मध्ये तांदूळ, पास्ता आणि नूडल्सने 19.25 लाख टन विक्री केली होती, ती 2017 मध्ये 31 31.4 लाख टनांवर पोचली आहे. तसेच, न्याहारीच्या आहारात 89 टक्के वाढ, तेल आणि चरबीमध्ये 93 टक्के, प्रक्रिया केलेले मांस, 77 टक्के समुद्री खाद्य आणि तयार जेवणात 74 टक्के वाढ. हे अहवाल सूचित करतात की भारतातील कृषी उत्पादनांशी संबंधित उद्योगांमध्ये संघटित आणि ऑनलाइन व्यवसायाची शक्यता सतत वाढत आहे आणि कृषी कायदे या शक्यतांना अधिक गती देण्यास उपयुक्त ठरणार आहेत.

शेतकर्‍यांची चिंता ही आहे की कृषी कायदे लागू झाल्यानंतर कॉर्पोरेटला संपूर्ण सूट मिळेल, ज्याचा फटका येत्या काही वर्षांत सहन करावा लागणार आहे. अदानी आणि रिलायन्स हे सध्या दोन लक्ष्यित कॉर्पोरेट गट आहेत. अर्थात या दोन गटांनी कृषी कायद्याचा फायदा होत नसल्याचे स्वतंत्र निवेदनात स्पष्ट केले आहे, परंतु गेल्या दोन वर्षांत या दोन गटांनी अन्न व किरकोळ क्षेत्रासाठी ज्या प्रकारे तयारी केली आहे हे स्पष्ट झाले आहे. येत्या काही वर्षांत हे दोन कॉर्पोरेट गट अन्न व किराणा बाजारातील प्रमुख असतील.

 भारतातील पॅकेज्ड खाद्यतेल तेलाच्या व्यवसायात वेगाने वाढ झाली असून या व्यवसायात अदानी विल्मर लिमिटेडची सुमारे 20 टक्के भागीदारी आहे. सिंगापूरच्या अदानी ग्रुप ऑफ इंडिया आणि विल्मार इंटरनेशनल लि. मध्ये कंपनीची 50:50 भागभांडवल आहे. कंपनीने खाद्यतेलपासून पदार्पण केले आणि फॉर्च्युन सोयाबीन, फॉर्च्युन सनफ्लॉवर, फॉच्र्युन कॉटनसीड तेल विकत आहे. याशिवाय अदानी विल्मरने डाळी, साखर, सोया खोड्यांसह हरभरा पीठ, बासमती तांदूळ, गव्हाचे पीठ आणि रेडी-टू-कूक (रेडी-टू-कूक) सुपर फूड खिचडीचा व्यवसाय सुरू केला. याशिवाय अदानी ग्रुप हिमाचलमधील शेतकऱ्याकडून सफरचंद खरेदी-विक्रीचा व्यवसायही करतो.

त्याचबरोबर रिलायन्स इंडस्ट्रीजही बर्‍याच काळापासून कृषी उत्पादने विकत आहे. रिलायन्स रिटेलच्या नावाखाली ही कंपनी 2006 पासून कार्यरत आहे. रिलायन्स फ्रेशच्या नावाखाली कंपनीत 797 हून अधिक स्टोअर्स आहेत. कंपनीच्या वेबसाइटनुसार या स्टोअरमध्ये दररोज 200 टन फळे आणि 300 टन ताजी भाज्या विकल्या जातात. रिलायन्स रिटेल शेतकर्‍यांकडून आणि लहान विक्रेत्यांकडून 'फार्म-टू-फोर्क' या मॉडेलखाली खरेदी करते जे थेट शेतातून थेट घरात अन्न पोचवते. रिलायन्स इंडस्ट्रीज लिमिटेडच्या २०१२-२० च्या वार्षिक अहवालानुसार कंपनी जिओ मार्ट ऑनलाइन पोर्टलमध्ये वस्तूंच्या किराणा तसेच किराणा सामान वाढवेल. कंपनीने जिओ कृषी अ‍ॅप लाँच करण्याचीही योजना आखली आहे. या अॅपद्वारे शेतकरी रिलायन्स रिटेलशी जोडले जातील.

शेतकर्‍यांची मोठी चिंता म्हणजे करार शेतीची. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट (आयआयएम), अहमदाबाद येथील सेंटर फॉर मॅनेजमेंट इन एग्रीकल्चरचे चेअरमन आणि प्राध्यापक सुखपाल सिंग यांचे म्हणणे आहे की गेल्या तीस वर्षांपासून भारतात कंत्राटी शेती होत आहे. पंजाब आणि हरियाणामधील अनेक शेतकर्‍यांना याचा फायदा झाला. याचा सर्व शेतकऱ्याना फायदा होईल, असे ठोसपणे सांगता येत नाही.

कंत्राटी शेतीसाठी पहिली आवश्यकता मोठ्या शेतजमीनीची , किमान 5 एकर जमीन आणि ती देखील संपूर्ण सिंचन आहे, जी सर्व शेतकऱ्याकडे उपलब्ध होवू नाही. दुसरे म्हणजे, शेतकरी आणि कंत्राटदार यांच्यात लेखी करार आहे. दुःखाची बाब म्हणजे सर्व शेतकरी सुशिक्षित नाहीत. त्यामुळे शेतकरी दिशाभूल होण्याची शक्यता राहू शकते .पण एक गोष्ट अगदी स्पष्ट आहे की कंत्राटी शेतीतून लहान शेतकर्‍यांना फायदा होणार नाही. अयोग्य शेतीमुळे ते एक दिवस त्यांची जमीन विकतील. हीच शेतकरीऱ्यालची सर्वात मोठी चिंता आहे.

 

विकास परसराम मेश्राम 

मु+पो,झरपडा 

ता अर्जुनी मोरगाव 

जिल्हा गोदिया 

मोबाईल 7875592800

vikasmeshram04@gmail.com