जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाहीच्या पंतप्रधानांनी या कायद्यांच्या पुनरागमनासाठी गुरुपर्वाचा विशेष दिवस अत्यंत काळजीने निवडला असावा. १९ नोव्हेंबर रोजी कायदा मागे घेण्याची घोषणा केल्यानंतर हिवाळी अधिवेशनाच्या पहिल्याच दिवशी २९ नोव्हेंबर रोजी तीन कृषी कायदे मागे घेण्यासंबंधीचे विधेयकही संसदेच्या दोन्ही सभागृहात मंजूर करण्यात आले आणि ३० नोव्हेंबर रोजी राष्ट्रपती यांनी त्यावर स्वाक्षरीही केली. साहजिकच वादग्रस्त कृषी कायदा १ डिसेंबरपासून संपुष्टात आला. मग शेतकरी आंदोलन सोडून घरी परतायला का तयार नाहीत? साहजिकच सरकार आणि सत्ताधारी पक्षही हाच प्रश्न विचारत असून, त्याचे उत्तरही शेतकरी नेत्यांनी दिले आहे. वादग्रस्त पराली व वीज कायदा मागे घेण्यासोबतच एमएसपीशी संबंधित कायदा करण्यात यावा आणि आंदोलक शेतकऱ्यांवर दाखल झालेले गुन्हे मागे घेऊन मृत शेतकऱ्यांना शहीदचा दर्जा द्यावा आणि एका शेतकऱ्याला नोकरी द्यावी, अशी मागणी शेतकरी नेत्यांनी केली आहे. 

पराली जाळणे हा गुन्हा नाही – केंद्रीय कृषिमंत्री नरेंद्र सिंह तोमर यांनी ही घोषणा केली आहे. त्यानंतरच शेतकऱ्यांनी ट्रॅक्टर यात्रा संसदेपर्यंत स्थगित केली होती.

हा प्रश्नही निकालात निघाला आहे हे मान्य करायला हवे, पण एमएसपी कायद्यावर समिती स्थापन करण्याच्या गप्पा मारणारे सरकार इतर प्रश्नांवर मौन बाळगून आहे आणि कदाचित हे मौन शेतकऱ्यांच्या अस्वस्थतेत बदलत आहे. कृषी मंत्रालयाकडे मृत आंदोलक शेतकऱ्यांची आकडेवारी नसल्यासारखी तोमर यांची विधाने वातावरण बिघडवण्यास मदत करतील. अनेकदा असे होते की, काही मागण्या मान्य करून सरकार काहींसाठी समिती बनवते, मग काही आंदोलकही निघून जातात, पण देशातील सर्वात प्रदीर्घ म्हणवल्या जाणाऱ्या शेतकरी आंदोलनात तसे होताना दिसत नसेल तर आणि शांततापूर्ण आंदोलन, मग त्याची कारणेही स्पष्ट आहेत. सरकारच्या कोणत्याही निर्णयाविरुद्ध किंवा कोणत्याही मागणीसाठी अनेकदा आंदोलने होतात. मोदी सरकारचे तीन वादग्रस्त कृषी कायदे मागे घ्यावेत आणि एमएसपी कायदा लागू करावा या मागणीसाठी गेल्या वर्षी ऑक्टोबरच्या सुमारास शेतकरी आंदोलन सुरू झाले होते. सरकार ज्या कृषी कायद्यांचे वर्णन शेती आणि शेतकऱ्यांच्या अर्थव्यवस्थेला नवसंजीवनी देणारे करत होते, ते आंदोलक शेतकऱ्यांना काळे फासण्याचे आणि जमिनीचे हक्क हिरावून घेण्याचे कारस्थान असल्याचे दिसून आले. दरम्यान, वीज आणि पराली संबंधित कायदेही वादाचा मुद्दा ठरले, जे आता ते मागे घेण्यासाठी 12 फेऱ्यांच्या चर्चेत सरकारच्या संमतीचा जाहीर दावा करत आहेत. साहजिकच, एका भक्कम सरकारने विश्वासार्हतेचा प्रश्न असलेले तीन कृषी कायदे मागे घेतल्यानंतरही, शेतकऱ्यांशी भांडणाचे मुख्य मुद्दे आता एमएसपी कायदा, मृत शेतकऱ्यांना शहीद दर्जा आणि त्यांच्या कुटुंबीयांना मदत हे आहेत.

 वर्षभराचे आंदोलन आणि सरकारने कायदा मागे घेतल्यानंतरही शेतकरी दिल्लीच्या उंबरठ्यावर उभा आहे, त्यामुळे सरकारच्या धोरणावर आणि त्यातून निर्माण झालेल्या वातावरणावरही मोठे प्रश्नचिन्ह आहे. तीनही कायदे मागे घेण्यास शेतकरी सहमत होतील—सरकारसोबत झालेल्या चर्चेच्या १२ फेऱ्यांमध्ये हे स्पष्ट झाले आणि चर्चेची शेवटची फेरी जानेवारीमध्ये झाली.

मग कायदा मागे घेण्यासाठी 19 नोव्हेंबरपर्यंत वाट कशाला? आंदोलन करणार्‍या शेतकर्‍यांच्या इच्छाशक्ती आणि संघर्ष क्षमतेची सरकार चाचणी घेत होती का? न्याय्य मागण्या पूर्ण करण्यासाठीही अशा चाचण्या कोणत्याही प्रकारे लोकशाही व्यवस्थेची विश्वासार्हता वाढवत नाहीत. कायदा करताना शेतकऱ्यांशी चर्चेची गरज विचारात घेण्यात आली नाही. त्यांनी विरोध केला तेव्हा त्याकडे दुर्लक्ष करण्यात आले आणि दिल्लीत त्यांना प्रवेश नाकारण्यात आल्यावर ते सीमेवर धरणे धरून बसले, तेव्हा त्यांच्या आंदोलनाच्या खऱ्या हेतूंबाबत शेतकरी असण्याबाबत प्रश्न उपस्थित केले गेले. लोकशाही सरकारकडूनही अशा आचरणाची अपेक्षा नसते हे उघड आहे. आंदोलनकर्ते विशिष्ट हेतूने प्रेरित झालेले शेतकरी नव्हते, तर सरकारने चर्चेच्या 12 फेऱ्या का घेतल्या? तसेच, निवडून आलेल्या लोकप्रिय लोकशाही सरकारच्या अशा वागण्याने कोणता संदेश गेला असेल आणि आंदोलक वर्गावर त्याचा नैसर्गिक परिणाम काय झाला असेल? हा एक प्रश्न आहे 

देशातील सरकार आणि आंदोलक यांच्यातील अविश्वासाची दरी एवढी वाढली आहे की, ती सध्या सहज भरून काढता येणार नाही. अर्थात पंतप्रधान नरेंद्र मोदी हे एकमेव व्यक्ती आहेत ज्यांना हे सहज करता आले असते, पण त्यांनी एक मोठी संधी गमावली आहे. जानेवारीच्या उत्तरार्धात, केवळ 12 फेऱ्यांच्या अनिर्णित चर्चेनंतर, मोदी म्हणाले की ते शेतकर्‍यांपासून फक्त एक फोन कॉल दूर आहेत. ते अंतर त्यांनी वेळीच पार केले असते, तर सरकार आणि शेतकरी यांच्यातील अविश्वास वाढला नसता, आणि मग १९ नोव्हेंबरला कायदा एकतर्फी मागे घेण्याची शक्यता निर्माण झाली नसती, तरीही देशाच्या राजकीय नाडीवर ज्यांची पकड अतुलनीय मानली जाते अशा नरेंद्र मोदी-अमित शहा जोडीकडून अशा कृषी कायद्यांच्या राजकीय फायदे आणि बाधकांच्या मूल्यांकनात इतकी मोठी आणि सततची चूक समजण्यापलीकडे आहे.

 मोदी सरकारने पहिल्या आणि दुसऱ्या कार्यकाळात अनेक अनपेक्षित निर्णय घेतले हे खरे आहे. त्यापैकी, तिहेरी तलाक, नागरिकत्व दुरुस्ती कायदा आणि जम्मू-काश्मीरचा विशेष दर्जा रद्द करणारे निर्णय देखील देशाच्या स्थितीवर दूरगामी परिणाम करणारे मानले जातात. अर्थात या निर्णयांविरोधात आवाज उठवला गेला, आंदोलनेही झाली, पण निकाल बदलू शकला नाही. त्याच अनुभवाने एक दिवस कृषी कायद्यांना होणारा विरोधही तसाच कमी होईल, असा अतिआत्मविश्वास मोदी सरकारमध्ये निर्माण झाला असेल, तर तो निश्चितच शेतकऱ्याच्या संघर्षक्षमते विषयीचा चुकीचा अंदाज होता.

चुकीच्या मुल्यांकनाने सरकारला एकापाठोपाठ एक चुका केल्या, असे म्हणू या, पण उत्तर प्रदेशसह पाच राज्यांच्या विधानसभा निवडणुकीच्या काही महिन्यांपूर्वी, कायदा परत करण्याशिवाय पर्याय उरला नाही, हे लक्षात आल्यावर भाजपची राजकीय जमीन कसदार करण्यासाठी , आता तिन्ही कृषी कायदे मागे घेण्यात आले यात काही शंकाच नाही एक वर्षभर दिल्लीच्या उंबरठ्यावर आंदोलन करणारे आणि कोरोनाच्या कहरात शेकडो सहकाऱ्यांना गमावणारे शेतकरी पुन्हा भाजपचे समर्थक होणार नाहीत, हे समजू शकते, पण स्वत: मोदींनी थेट पुढाकार घेतल्यास. संवाद, कायदा मागे घेण्याबाबत आणि इतर मागण्यांचा कालबद्ध विचार करण्यासाठी समिती स्थापन करण्याचा निर्णय घेतल्याने अविश्वासाची दरी भरून काढण्यास नक्कीच मोठी मदत झाली असती, ज्याचे रूपांतर सतत वाढत्या भांडणात होत आहे.

शेतकरी आंदोलनात विविध वैचारिक-राजकीय बांधिलकी असलेले संघटना-नेते एकाच झेंड्याखाली आले आहेत. कायदा मागे घेतल्यानंतर त्यांच्यातील मतभेद मिटवून चळवळ कमकुवत होऊ शकते, पण त्यामुळे प्रचंड नुकसान झालेल्या भाजपच्या राजकीय हितसंबंधांचे रक्षण होणार नाही. केंद्र सरकारने स्वतः शेतकऱ्यांशी सौहार्दपूर्ण संवाद सुरू करणे आणि त्यांच्या उर्वरित मागण्यांवर विचार करण्याची कालबद्ध प्रक्रिया सुरू करणेही व्यापक राष्ट्रहितासाठी आवश्यक आहे. हे विसरून चालणार नाही की सर्व दु:ख असतानाही, देशाची एक तृतीयांश लोकसंख्या उपजीविकेसाठी कृषी क्षेत्रावर अवलंबून आहे, ज्याने कोरोनाच्या कहरातही देशाच्या अर्थव्यवस्थेला महत्त्वपूर्ण आधार दिला. हे लक्षात घेणे मोदी सरकारला गरजेचे आहे.. 

विकास परसराम मेश्राम 

vikasmeshram04@gmail.com