शेती करताना एखाद्याच्या अपेक्षेनुसार कामाचे नियोजन करणे गरजेचे असते आणि त्याच्यावर संबंधित अनेक घटक अवलंबून असतात. कमीत कमी खर्चात जास्तीत जास्त उत्पादन घेणे हा दृष्टिकोन शेतकऱ्याचा असतो. मात्र या प्रक्रियेत अनेकदा अपेक्षित आणि अनपेक्षित समस्या येतात. आपली कृषी परिसंस्था असतात ऍग्रो इकोसिस्टीम  समजून घेणे गरजेचे आहे. ते समजल्यानंतर प्रभावीपणे शेती प्रणाली निश्चित करता येईल. या प्रक्रियेत आपण कार्यक्षमतेने काही करू शकतो का  आणि त्यामध्ये सुधारणा करू शकतो का यावर चर्चा करण्याची गरज आहे. या लेखात आपण एग्रीकल्चर इकोसिस्टीम काय आहे हे जाणून घेऊ.

ॲग्री इकोसिस्टीम  साठी काही महत्वाच्या पद्धती:

• नांगरणी विना शेती:याला थेट बी पेरणी, जमिनीचे संरक्षण व संवर्धन शेती असे म्हटले जाते. आधुनिक शेतीमधील ही प्राथमिक पद्धती मानली जाते की जमिनीची हानी होण्यापासून संरक्षण करतो. त्याचबरोबर आर्थिक परतावाही यातून चांगला मिळतो आणि या पद्धतीचे पर्यावरणीय फायदे खूप आहेत. पारंपारिक नागरी च्या ऐवजी मातीची गुणवत्ता राखून त्याचे आरोग्य सुधारण्यासाठी  मदत करते. या पद्धतीमुळे व्यक्तीचे श्रम, इंधनाची बचत आणि या साठी लागणाऱ्या उपकरणाची किंमतही कमी असते. एका संशोधनानुसार या पद्धतीने माती, पाणी आणि जैविक प्रणाली अधिक चांगल्या प्रकारे विकसित होईल. त्यातून मूळ मातीचे संवर्धन होईल.

• संरक्षक पिके:

याला मातीसाठीची कवच पिके असे म्हणता येईल. शेतीमध्ये घेण्यात येणाऱ्या बारमाही पिकांसह अल्फअल्फा सारख्या वनस्पती मधून मातीमधील कार्बन, नायट्रोजन यांच्या सुधारणे सह स्थिरता निर्माण होईल या पिकांची लागवड विविध कारणाने केली जाते. मातीचे संवर्धन करणे, वारा आणि पाण्यापासून होणारी जमिनीची धूप रोखणे आणि मातीचे संरचना सुधारण्याचे काम कवच पिके  करतात. ओट्स, तेलबिया, मुळा आणि धान्य राई, वार्षिक रायग्रास, किरमिजी रंगाचे लवंगा अशी कवच पिकांची काही उदाहरणे आहेत.

• पिकांची फेरपालट:

शेतीमध्ये पिकांची फेरपालट केली तर पिकांच्या विविधतेमुळे जमिनीखालील मातीमध्ये सूक्ष्मजीवांची विविधता वाढते. वनस्पतींची विविधता नैसर्गिक शेती प्रणालीमध्ये मातीच्या सूक्ष्मजीव जैवविविधतेच्या सुधारणेस निश्चितच मदत करते. मध्ये पेंनसिलवानिया मध्ये झालेल्या एका संशोधनात दीर्घ कालावधीसाठी पीक फेरपालट याबाबत घेतलेल्या चाचणीत असे दिसून आले की, रोयाबीन सहा रोटेशन चा कालावधी वाढल्याने कॉर्न चे उत्पादन 17 टक्क्यांनी सुधारले. अल्फल्फा गवत आणि गवता नंतर पहिल्या वर्षी 15 टक्के आणि त्यानंतर कॉर्न, ओट्स, गहू, रेड क्लोवर गवत अशा पद्धतीमुळे उत्पादन 16 टक्क्यांनी वाढले.

• सेंद्रिय शेती सुधारणा:

कंपोस्ट खते आणि वर्मी कंपोस्ट यासारख्या सेंद्रिय पद्धतीच्या सुधारणा संयुक्तपणे केले गेल्यास त्या मातीचे आरोग्य सुधारते. जर कंपोस्ट खते आणि वर्मी कंपोस्ट स्वतंत्रपणे वापरले तर या सुधारणांचा वेग कमी असतो. सेंद्रिय शेती सुधारणांमध्ये नगरपालिकांचे सांडपाणी, कोंबडी खत, घोड्याचे खत, रक्त आणि हाडाचे पदार्थ आणि सर्व खते अशा सुधारणांचा समावेश आहे.

 

 

 पश्चिम बंगाल मधील पल्ली शिक्षा भवनाच्या कृषिशास्त्र विभागाचे प्राध्यापक आणि विभागप्रमुख ए. के. बारीक यांच्या शोधनिबंध नुसार, पारंपारिक शेतीमुळे पर्यावरणीय खर्च अधिक आहे. त्याचे सेंद्रिय शेतीत रूपांतर करून पर्यावरणीय वातावरणात बदल घडवता येतो. पर्यावरणीय वातावरणाला अधिक प्राधान्य दिले जात नाही. प्रकाशित झालेल्या तीनशेहून अधिक अहवालांच्या पडताळणीत असे दिसून आले आहे की, अठरा पर्यावरणीय  प्रभाव पैकी सेंद्रिय शेती प्रणालीने बारा प्रभावामध्ये लक्षणीय बदल घडवले आहेत. त्यातून कोणतेही वाईट परिणाम झालेले नाही. या पद्धतीतून अन्नसाखळीतील कीटकनाशके आणि हेवी मेटल्स परिणाम कमी करून मानवी आरोग्य जपणूकचा महत्त्वाचा हेतू आहे. त्याचबरोबर काही प्रमाणात उपद्रवी घटक आहेत. भविष्यात संशोधनातून सेंद्रिय अप्रमाणित अधिकाधिक सुधारणा  कशा करता येतील यावर अधिक लक्ष देण्याची गरज आहे.