राजगिरा ॲमरँटेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव ॲमरँथस क्रूएंटस आहे. ती मूळची आशिया आणि आफ्रिका येथील आहे. भारतात राजगिरा अनेक ठिकाणी लागवडीखाली आहे. महाराष्ट्रात ती सर्वत्र लागवडीखाली असून तिला ‘श्रावणी माठ’ असेही म्हणतात.

राजगिरा वनस्पती १·५-२ मी. उंच वाढते. खोड जाड व गुळगुळीत किंवा रोमयुक्त असते. फांद्यांवर खोल रेषा असतात. फुले एकलिंगी, अनेक, सोनरी पिवळ्या किंवा लालसर रंगाच्या कणिशामध्ये येतात. कणिशाच्या आकर्षक रंगामुळे राजगिऱ्याची शेते परिसराला शोभा देतात. फुलाच्या तळाकडे असलेली सहपत्रके दोन, लहान, सुबक, सुईसारखी टोकदार व दलपुंजापेक्षा लांब असतात. बीज आकाराने लहान, गोलाकार आणि रंगाने पांढरे, काळे किंवा लालसर असते. त्याला राजगिरा म्हणतात.

राजगिऱ्यामधील गुणधर्म:·      

राजगिरा शरीराच्या अनेक अवयवांना ताकद देतो कारण, राजगिरा कॅल्शियम आणि लोहा चा मोठा स्त्रोत आहे.  राजगिऱ्याच्या बियांमध्ये उत्तम प्रतीची प्रथिने असतात. शरीराला आवश्यक असणारी खनिज जसे की, मॅग्नेशियम, पोटॅशियम, फॉस्फरस ही पुरेशा प्रमाणात यामध्ये आढळतात. राजगिऱ्यामध्ये विटामिन सी चे प्रमाण अधिक असल्याने त्वचा, केस यासाठी तो उपयुक्त आहे, तसेच हिरड्यांच्या विकारात फायदेशीर आहे. राजगिरा हा पचायला अत्यंत हलका असतो, त्यामुळे याच्या लाह्या खायला अत्यंत उपयुक्त ठरतात. थालपीठ, लाडू, उपमा, डोसे अशा अनेक पदार्थात जमेल तिथे थोड्या प्रमाणात राजगिरा पिठाचा उपयोग केला तर अत्यंत फायदा होऊ शकतो.

राजगिऱ्यापासून बनवा खालील पदार्थ:

1)राजगीरा लाडू:                                                  

राजगीरा लाडू एक निरोगी आणि स्वादिष्ट स्नॅक आहे जो बनविणे खूप सोपे आहे. कॅल्शियम आणि प्रथिनेयुक्त, राजगिरा लाडू आपल्या मुलाच्या आहारात पौष्टिक राजगीरा धान्य समाविष्ट करण्याचा एक चांगला मार्ग आहे.साहित्य:

100 ग्रॅम राजगिरा, 80 ग्रॅम गूळ, 20 ग्रॅम तूप, 15 ग्रम मनुका, 15 ग्रॅम काजू

पाककृती:

राजगीराचे बिया पॉप अप होईपर्यंत ते एका जड पात्रात भाजून घ्या. पॉप न होणाऱ्या बिया काढून टाका.

अर्धा चमचा पाणी आणि गूळ घाला. गूळाची सरबत उकळण्यास सुरुवात झाल्यावर त्यामध्ये मनुका आणि काजू घाला.  हे मिश्रण भाजलेल्या  बियांवर ओता व  हे मिश्रण चांगले मिक्स करावे.

ओलसर हातांनी या मिश्रणातील छोटासा भाग घेऊन राजगिऱ्याचे लाडू बनवा.राजगीराचे लाडू एका हवाबंद पात्रात ठेवा.

 

2) राजगिऱ्याचे थालीपीठ:

राजगिऱ्याचे थालीपीठ अत्यंत पौष्टिक आणि स्वादिष्ट असते याला बनवणे ही तितकेच सोपे आहे. यामध्ये ज्वारी, बाजरी, तांदूळ, राजगिरा, गहू असे अनेक पदार्थ मिक्स करून आपण खुसखुशीत आणि चटकदार थालीपीठ बनवू शकतो. अनेक पदार्थांचे मिश्रण असलेले हे थालीपीठ प्रत्येक पदार्थाचे गुणधर्म आपल्या शरीराला देते.

साहित्य:

100 ग्राम ज्वारीचे पीठ, 50 ग्राम बाजरीचे पीठ, 50 ग्राम तांदळाचे पीठ, 50 ग्राम गव्हाचे पीठ, 100 ग्राम राजगिऱ्याचे पीठ, 10 ग्राम तूप, 5 ग्राम कॅरम (अजवाइन) बियाणे, २ हिरव्या मिरच्या बारीक चिरून घ्याव्यात, ½ कांदा, बारीक चिरून, १ (१/२ इंचाचा) तुकडा आले, बारीक चिरून, चवीनुसार मीठ, 2 चमचे गरम पाणी किंवा आवश्यकतेनुसार, 1 चमचे वितळलेले तूप किंवा आवश्यकतेनुसार.

पाककृती:

ज्वारीचे पीठ, मोत्याच्या बाजरीचे पीठ, तांदळाचे पीठ, राजगिराचे पीठ, लाल बाजरीचे पीठ आणि गव्हाचे पीठ एकत्र एका वाडग्यात घ्या. चिली, कांदा, आले, तूप, कॅरम आणि मीठ घाला. चांगले मिक्स करावे आणि जाड पीठ तयार करण्यासाठी पुरेसे गरम पाणी घाला. सुमारे 5 मिनिटे कणिक आटवायला द्या.थालीपीठ इच्छित आकारानुसार पीठातून 4 किंवा 5 बॉल तयार करा. जाड फ्लॅटब्रेड तयार करण्यासाठी गोलाकारात हाताने पिठाला थापटा. त्यावर ओला हात फिरवा.

प्रत्येक थालीपीठाच्या मध्यभागी छिद्र करा. तळाशी गोल्डन होईपर्यंत 2 ते 3 मिनिटे शिजवा. मागील बाजूस थालीपीठ समान रीतीने शिजवा. छान चवीसाठी  पिठावर रिमझिम वितळलेले तूप घाला. छान खुसखुशीत थालीपीठ तयार होईल.

 3)राजगिरा खीर

खीर ही एक अभिजात भारतीय मिष्टान्न आहे जी देशभरात बर्‍याच प्रकारे तयार केली जाते. हे चैत्र नवरात्रोत्सवाच्या काळात लोकप्रिय आहे कारण उपवासाच्या वेळी राजगिऱ्याचे धान्य सुरक्षितपणे खाल्ले जाऊ शकते. राजगिऱ्याचे बियाणे ग्लूटेन मुक्त असतात, इतर सर्व धान्यांपेक्षा प्रथिने समृध्द असतात, कॅल्शियमचे प्रमाण जास्त असते, त्यात असंख्य अँटी-ऑक्सिडेंट असतात आणि ते आपल्या डोळ्यांसाठी चांगले आहेत. या खीरला पौष्टिक पिळ घालणे ही एक मोठी भर आहे. हे खीर हेल्दी असूनही चवदार आहे. हे बदाम, पिस्ता, काजू आणि मनुका यासारख्या कोरड्या फळ्यांनी छान सजवलेले आणि शिजवलेले जाऊ शकते.

साहित्य:

500 ग्रॅम राजगिरा, 200 ग्रॅम साखर, 50 ग्रॅम काजू, 5 ग्रॅम हिरवी वेलची, 1 लिटर दूध, 50 ग्रॅम बदाम, 20 ग्रॅम मनुका, 10 ग्रॅम पिस्ता.

पाककृती:

धीर गतीवर राजगिऱ्याचे बीज भाजून घ्या. कढई घ्या आणि मंद आचेवर गरम करा. सर्व बिया पॉप अप झाल्यावर प्लेटवर घ्या. आता एक पॅन घ्या आणि त्यात दूध घाला,उकळत्यावर आणा. एकदा दूध उकळले की त्यात साखर घाला आणि ती दुधात विरघळली की नीट ढवळून घ्या. नंतर तयार केलेल्या राजगिराचे बियाणे दुधात घाला आणि मध्यम आचेवर शिजू द्या. मिश्रण व्यवस्थित ढवळून शिजवून घ्या.सर्व कोरडे फळे घाला आणि खीर 15-20 मिनिटे शिजवा. हे दूध आणि राजगिरा बियाणे आणखी 10-12 मिनिटे शिजवा. बिया शिजवलेले असल्याची खात्री करा. नंतर चिरलेली बदाम, काजू, मनुका आणि वेलची पूड घाला. सुमारे 5-6 मिनिटे उकळवा. खिरीमध्ये पिस्ता घालून सर्व्ह करा.  

4) राजगिरा हलवा:

हलवा हे राजगिऱ्यापासून बनवले जाऊ शकणारे एक मिष्ठान्न आहे. यामध्ये राजगिरा पीठ, जायफळ तसेच तूप वापरून याला अधिकाधिक पौष्टिक व चटपटीत बनवले जाऊ शकते.

साहित्य

200 ग्रॅम राजगिऱ्याचे पीठ, 20 ग्रॅम तूप , 1/4 लिटर दूध, 50 ग्रॅम गूळ पावडर किंवा साखर, 5 ग्रॅम वेलची पूड, 5 ग्रॅम कोरडे आले पावडर, 3 ग्रॅम चिमूटभर जायफळ / जयफळ पावडर.

पाककृती:

नॉन-स्टिक पॅनमध्ये तूप गरम करा. मंद आचेवर ठेवा, त्यात राजगिऱ्याचे पीठ घाला आणि सुगंधित होईपर्यंत भाजून घ्या. आता कोमट कोमट दूध घालून चांगले मिक्स करा. कोणतीही गांठ तयार होणार नाही याची खात्री करा. येथे गरम दूध वापरू नका. गरम दूध घालणे कधीकधी पीठात ढेकूळ तयार करते.

जेव्हा दूध पूर्णपणे शोषले जाते तेव्हा सेंद्रिय गूळ पावडर घाला. सर्वकाही व्यवस्थित मिसळा, जेव्हा प्रत्येक गोष्ट व्यवस्थित मिसळते आणि एकत्र येऊ लागते, तेव्हा हलवा सुसंगततेपर्यंत पोहोचतो. वेलची पूड, कोरडे आले पूड आणि जायफळ पावडर घाला, सर्वकाही मिक्स करा.पौष्टिक आणि चटपटीत हलवा तयार होईल.

5)राजगिऱ्याची कढी

राजगिऱ्याची कढी  ही राजगिरा पीठ, दही ,साखर  यापासून  बनवले जाऊ शकते ही चटकदार कढी  खिचडी वरही घेऊन खाल्ली जाऊ शकते, अतिशय चटकदार असलेली हि कढी जेवणामध्ये पौष्टिकता आणते.

साहित्य

100 ग्राम राजगिरा पीठ, 30 ग्रॅम दही,  5ग्रॅम साखर, 3 ग्राम मीठ, आवश्यकतेनुसार जिरे,  आले पावडर,  हिरवी मिरची.

 

पाककृती:

राजगिऱ्याचे पीठ दही साखर मीठ व्यवस्थित मिसळून घ्यावे. यामध्ये आवश्यकतेनुसार पाणी मिसळून घ्यावे पातळ मिश्रण तयार करावे. गॅसवर कढई ठेवून त्यामध्ये 10ग्रॅम तूप गरम करावे त्यामध्ये जीरा, आल्याची पूड, हिरवी मिरची तसेच हळद घालून छान फोडणी द्यावी. या फोडणीमध्ये थोडासा कढीपत्ता घालावा दोन-तीन मिनिटानंतर आपण तयार केलेले पिठाचे पातळ मिश्रण कढईत घालावे दोन-तीन मिनिट मंद आचेवर ढवळून या  कढीला शिजवून घ्यावे. चटकदार कढी तयार होईल. अशाप्रकारे राजगिऱ्यापासून आपण अनेक चटकदार व पौष्टिक पदार्थ बनवू शकतो.

लेखक

श्वेता भोसले, डॉ.भारत आगरकर

अन्न अभियांत्रिकी विभाग, अन्नतंत्र महाविद्यालय

वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ परभणी, ४३१४०२

मो. नं. ७८४१०२२८२२

Gmail: shwetabhosale2018@gmail.com