कापूस उत्पादकांसाठी महत्त्वाचे! कापसातील 'रूट नॉट नेमाटोड'ची लक्षणे आणि व्यवस्थापन

integrated management of root not nemitod to cotton crop

कापूस हे मालवेसी कुटुंबाचे एक महत्त्वाचे नगदी पीक आहे, जे व्यावसायिक दृष्ट्या पांढरे सोने म्हणून ओळखले जाते. हे पीक कृषी आणि औद्योगिक अर्थव्यवस्थेत महत्त्वाचे भूमिका बजावते.

सध्या देशात बागायत आणि बागायत नसलेल्या चैत्रात कापसाची लागवड मोठ्या प्रमाणात केली जाते. भारतातील कापसाची लागवड प्रामुख्याने तीन भागांमध्ये विभागली जाते, उत्तर प्रदेश मध्य प्रदेश आणि दक्षिणेकडील प्रदेश उत्तर भागात पंजाब हरियाणा

आणि राजस्थान, मध्य प्रदेशात मध्य प्रदेश महाराष्ट्र आणि गुजरात आणि दक्षिणेकडील प्रदेशात तेलंगणा, आंध्र प्रदेश तामिळनाडू आणि कर्नाटक,पंजाब आणि हरियाणा मध्ये पिकवल्या जाणाऱ्या कापूस पैकी गॉसिपियम हिरसुटम ( अमेरिकन कापूस )

आणि गॉसिपियम अर्बोरियम ( देशी कापूस ) हे सर्वात जास्त प्रचलित आहेत. विविध जैविक आणि अजैविक घटक कापसाच्या उत्पादनावर परिणाम करतात, विविध जैविक घटकांपैकी नेमाटोडची महत्त्वाची भूमिका नाकारता येत नाही.

उत्तर भारतात रूट नॉट नेमाटोडमे मिलॉइडोजीन इन्कोग्रिटा हे खरीप हंगामात घेतलेल्या कापूस पिकातील महत्वाचे नेमाटोड आहे. हे नेमाटोट्स झाडांच्या मुळांमध्ये प्रवेश करतात. आणि त्यांच्या पासून अन्न मिळवतात. ज्यामुळे झाडांची वाढ थांबते.

पिकांमध्ये मुळांवर गाठी असणे हे रूट नॉट निमाटोडचे प्रमुख लक्षण आहे. या निमॅटोडचा त्रास कापूस पिकात सातत्याने वाढत असल्याचे पाहणीत दिसून आले.

या नेमाटोडमुळे कापूस पिकाच्या उत्पन्नात 20.5 टक्के नुकसान होते आणि 4717.05 दशलक्ष आर्थिक नुकसान होते, जे आर्थिक दृष्ट्या महत्त्वाचे आणि कापसाचे सर्वात हानीकारक शत्रू आहे.

नक्की वाचा:डाळिंब शेती उघडणार यशाचे कवाड..! पावसाळ्यात होणार 10 लाखांची तगडी कमाई, एकदा लागवड अन 24 वर्ष होणार कमाई ; वाचा

1) निमाटोड जीवन चक्र :-

 कापसाची पेरणीची वेळ प्रदेशानुसार मोठ्या प्रमाणात बदलते.कारण उत्तर भारतात कापसाची पेरणी साधारणपणे एप्रिल- मे मध्ये केली जाते. ज्या हंगामात कपाशीची पेरणी केली जाते त्या हंगामात या निमेटोड ची लोकसंख्या झपाट्याने वाढते  आणि पिकावर काही ठिकाणी पिवळे डाग दिसतात,

निमेटोड च्या वाढीसाठी अनुकूल परिस्थिती असल्याचे कापूस पिकासाठी वातावरण आवश्यक असते. नेमाटोडच्या संख्येमध्ये. रूट नॉट्स अनुक्रमे हायपरट्रॉफी ( वनस्पती पेशींचा आकार वाढणे ) आणि हायपर पलासिया ( वनस्पती पेशींचे वाढलेले विभाजन )

मुळे होतात दुसरा अळीचा टप्पा आणि नर वगळता जीवनाच्या इतर सर्व अवस्था मुळांमध्ये राहतात आणि मुळांवर गाठी तयार करतात. कापसावर त्याचे आयुष्य  ( अंडी ते प्रौढ ) 25 ते 30 दिवसात पूर्ण होते प्रत्येक मादी सुमारे 300 ते 400 अंडी घालते, ज्याला अंडी मास म्हणतात.

नक्की वाचा:कापूस पिकातील सूक्ष्मअन्न द्रव्ये सल्ला वाचा आणि वापर करा

2) नेमाटोड्समुळे प्रभावित पिकाची लक्षणे:-

 या नेमाटोडचे मुख्य लक्षण म्हणजे मुळांवर गाठी तयार होणे. प्रभावित झाडाच्या मुळांवर लहान गाठी तयार होतात, त्यामुळे अन्न आणि पाणी सुरळीतपणे रोपापर्यंत पोहोचू शकत नाही आणि वनस्पतीची वाढ खुंटते. पाने पिवळी पडतात. झाडावर फळे आणि डहाळे फार कमी प्रमाणात आढळतात.

निमॅटोड मुळे झाडाच्या  अंतर्गत संरचनेत बदल झाल्यामुळे इतर रोगजनक देखील सहजपणे मुळांवर हल्ला करतात, त्यामुळे मुळे कुजतात. परिणामी झाड सुकते आणि उत्पादन कमी होते.

3) निमेटोड व्यवस्थापन :-

 कापूस पिकामध्ये पिकाच्या उत्पादनात आणि गुणवत्तेत होणारे नुकसान टाळण्यासाठी आणि निमेटोडची संख्या आर्थिक मर्यादेच्या खाली ठेवण्यासाठी खालील उपायांचा अवलंब करावा.

1) कापूस पिकामध्ये या निमॅटोड च्या नियंत्रणासाठी चांगला उपाय - जून-जुलैमध्ये खोल नांगरणी करावी, कारण या महिन्यात तापमान जास्त असते, जे निमेटोड मारण्यास उपयुक्त ठरते.

2) पीक वर्तुळात अशी पिके घ्या ज्यामध्ये या नीमाटोडाचे आयोजन होत नाही, म्हणजेच निमॅटोडचा प्रादुर्भाव असलेल्या शेतात अशी पिके घ्या, ज्यावर हा निमॅटोड हल्ला करू शकत नाही, उदाहरणार्थ, ज्वारी बाजरी आणि मका.

3) शेत तणमुक्त ठेवा, कारण हा निमेटोड अनेक तणांवर ही वाढतो.

4) कापूस बियाण्याव ग्लुकोनोऍसिटोबॅक्‍टर डाई ॲझोटो ट्राफिक स्ट्रेन 35-47( बायोटीका )@ 50 मिली / 5 किलो या प्रमाणात उपचार करा.  

नक्की वाचा:शेतशिवार! आता प्लास्टिक मल्चिंगला करा बाय बाय अन वापरा कोकोपीट मल्चिंग, वाचा सविस्तर